Chủ nghĩa dân tộc chống Nhật: Loại chất kích thích rẻ nhất trong chính trị của ĐCSTQ

Ngày 7/11/2025, Thủ tướng Nhật Bản Takaichi Sanae lần đầu tiên thể hiện rõ lập trường tại phiên chất vấn ở Hạ viện: Nếu Trung Quốc (Đảng Cộng sản Trung Quốc, ĐCSTQ) dùng tàu chiến phong tỏa eo biển Đài Loan và kèm theo hành động vũ lực, thì có thể cấu thành “tình huống khủng hoảng tồn vong” theo Luật An ninh. Bà cho biết, “việc đánh giá cụ thể sẽ tùy thuộc vào tình hình khi đó, nhưng nếu xuất hiện hành động vũ lực thì khả năng cấu thành là rất cao.” Ngày 10/11, bà một lần nữa nhấn mạnh đây là quan điểm chính thức của chính phủ trước Quốc hội, chỉ thừa nhận “việc nêu ví dụ cụ thể là điều cần xem xét lại.”

Các tờ Kyodo News và Asahi Shimbun đều cho rằng, phát ngôn này nhằm chuẩn bị cho vai trò an ninh khu vực của lực lượng phòng vệ trong tương lai. Bắc Kinh lập tức phản ứng gay gắt: Bộ Ngoại giao ĐCSTQ triệu tập đại diện Nhật Bản, phát cảnh báo về rủi ro khi đi du lịch và du học tại Nhật, đồng thời ám chỉ sẽ thực hiện các biện pháp trả đũa kinh tế.

Động thái có tính biểu tượng hơn đó là, ngày 16/11, tàu cảnh sát biển của ĐCSTQ tiến vào vùng biển quần đảo Điếu Ngư (Senkaku), tuyên bố tiến hành “tuần tra chấp pháp bảo vệ quyền lợi” ngay trong vùng quản lý thực tế của Nhật Bản.

Các động thái này của ĐCSTQ đối với Nhật Bản, xét về mức độ chính sách, tốc độ huy động và ngôn từ, đều vượt xa những va chạm ngoại giao thông thường, thể hiện mức độ huy động chủ nghĩa dân tộc rất cao, được tổ chức, hợp thức hóa. Vấn đề then chốt được đặt ra: Đây thực sự là phản ứng bản năng bảo vệ chủ quyền, hay là màn kịch chính trị nhằm chuyển hướng sự lo lắng trong nước? Bắc Kinh dùng một mũi tên trúng hai đích: vừa tiến hành chiến dịch nhận thức với dư luận Nhật Bản, vừa dùng chủ nghĩa dân tộc để “tái đóng gói” các mâu thuẫn trong nước.

Từ ngoại giao trả đũa đến huy động dư luận: Kịch bản tiêu chuẩn của chủ nghĩa dân tộc

ĐCSTQ tận dụng chủ nghĩa dân tộc như một đòn bẩy chính trị không phải lần đầu. Năm 2012, khi Nhật Bản quốc hữu hóa quần đảo Điếu Ngư, các cuộc biểu tình chống Nhật bùng nổ trên khắp Trung Quốc. Đã từng có cảnh đốt xe Nhật trên đường, phá hoại doanh nghiệp Nhật, tẩy chay hàng hóa và hủy các tour du lịch, cảm xúc khó kiểm soát được.

Nhưng phiên bản năm 2025 lại lạnh lùng và tính toán hơn nhiều. Đây không còn là sự bộc phát tự phát từ quần chúng, mà là cuộc huy động phối hợp của chính quyền: triệu tập ngoại giao, tuần tra cảnh sát biển, dừng chuyến bay, cảnh báo du học, sau đó là truyền thông nhà nước như Global Times, CCTV và Xuexi Qiangguo lần lượt truyền tải thông điệp.

Chỉ trong vài ngày, chính phủ đã hoàn tất chuỗi cảm xúc “Nhật Bản khiêu khích → Trung Quốc đáp trả → Toàn dân ủng hộ”. Chủ nghĩa dân tộc ở đây không còn là tiếng lòng quần chúng mà trở thành công cụ kỹ thuật chính trị dùng đi dùng lại.

Chủ nghĩa dân tộc: Thuốc giảm đau cho nỗi bất an của Bắc Kinh

Nếu chỉ nhìn từ khía cạnh đối ngoại, rất dễ bỏ qua logic chính trị sâu xa hơn phía sau sự cứng rắn này: đó là sức ép nội bộ ngày càng nặng nề ở Trung Quốc.

Theo số liệu quý 3 năm 2025 của Cục Thống kê ĐCSTQ, tỷ lệ thất nghiệp thanh niên đô thị lên tới 18,4% (sau khi đã điều chỉnh), đầu tư bất động sản giảm 11,2% so với cùng kỳ năm trước; thâm hụt ngân sách địa phương cũng tăng; xuất khẩu giảm ba quý liên tiếp, dòng vốn đầu tư nước ngoài rút đi ngày càng nhanh.

Báo cáo “Triển vọng Khu vực Châu Á” của IMF chỉ ra rằng Trung Quốc đang đồng thời đối mặt với “bẫy thu nhập trung bình” và “khủng hoảng niềm tin trong quản trị”. Dưới thể chế Tập Cận Bình, việc hoạch định chính sách quá tập trung khiến các sai lầm khó được điều chỉnh, dẫn đến các mâu thuẫn chỉ tiếp tục chồng chất.

Trong bối cảnh đó, chủ nghĩa dân tộc chống Nhật trở thành liều thuốc giảm đau cảm xúc nhanh, tiện lợi và rẻ:

Gây ra khủng hoảng bên ngoài → Khơi dậy phẫn nộ dân tộc → Làm mờ vấn đề kinh tế → Củng cố tính chính danh của chế độ.

Thay vì xử lý các vấn đề cấu trúc thực sự, chính quyền phát động đối đầu ngoại giao để chuyển hướng sự chú ý.

Chi phí thấp, thu lợi cao: Kinh tế chính trị của chủ nghĩa dân tộc

Lần này, chiến dịch phản công Nhật Bản áp dụng “bộ ba” gồm: “chuẩn bị trừng phạt, huy động dư luận, hạn chế hành chính”. Trong quân sự: chỉ dùng tàu cảnh sát biển, duy trì căng thẳng “vùng xám”, tránh leo thang quân sự; về kinh tế: chưa chế tài chính thức nhưng đã làm nguội hóa toàn diện các hoạt động du lịch, du học, giao lưu văn hóa; về truyền thông: báo chí nhà nước, mạng xã hội thống nhất, tạo thế mạnh “Trung Quốc sẽ không khoan nhượng nữa”.

Biện pháp này vừa mang lại hiệu quả biểu tượng “bảo vệ chủ quyền” ở trong nước, vừa giữ lại không gian kiểm soát leo thang trên trường quốc tế.

Học giả quan hệ quốc tế T.V. Paul nhận định, ĐCSTQ khi xung đột khu vực thường dùng công cụ phi quân sự để quản lý khủng hoảng cường độ thấp, như ngoại giao, đòn bẩy kinh tế, đe dọa xung đột hạn chế. Ông Alastair Johnston cũng chỉ ra, Trung Quốc thường dùng chủ nghĩa dân tộc và kiểm soát diễn ngôn cho các vấn đề chính sách đối ngoại và huy động trong nước. Đối sách với Nhật lần này thể hiện rõ mô hình “chủ nghĩa dân tộc kinh tế + chiến lược diễn ngôn + áp lực địa chính trị” kết hợp.

Chủ nghĩa dân tộc là con dao hai lưỡi: Cuối cùng có thể phản tác dụng với người sử dụng nó

Vấn đề là: chủ nghĩa dân tộc không phải là vũ khí an toàn. Nó có thể bị thổi bùng, nhưng chưa chắc đã dập được.

Biểu tình chống Nhật năm 2012 cuối cùng dẫn đến bạo loạn, chính quyền buộc phải dùng cảnh sát vũ trang trấn áp “quá khích”. Lãnh đạo Trung Quốc nhận ra, nếu cảm xúc dân tộc không kiểm soát được sẽ ảnh hưởng trở lại tới chính quyền.

Hiện nay, việc huy động chủ nghĩa dân tộc càng tập trung và mang tính “tạo dựng” hơn, nên càng phải cảnh giác với các rủi ro của nó. Áp lực xã hội càng lớn, kỳ vọng của quần chúng đối với chính phủ càng cao; nếu chính phủ có bất kỳ nhượng bộ nào, điều đó có thể bị diễn giải thành “yếu đuối”, dẫn đến tâm lý xã hội phản tác dụng và gây sức ép ngược trở lại.

Tâm lý học chính trị từ lâu đã cảnh báo: “Chủ nghĩa dân tộc là một con rồng lửa — nếu không nuôi dưỡng liên tục, sớm muộn nó sẽ quay lại cắn chính người điều khiển.”

Thuần hóa dư luận: Từ thảo luận công khai đến sản xuất cảm xúc

Dư luận Trung Quốc năm 2025 đã biến thành “nhà máy sản xuất cảm xúc” thay vì là không gian thảo luận:

1. Truyền thông nhà nước định hình: CCTV, Nhân dân Nhật báo, Global Times cùng chung một thông điệp;
2. Thuật toán khuếch đại: Weibo, Douyin, Xiaohongshu đều tạo khung đối lập bạn-thù;
3. Lặp lại tập thể: “Tiểu phấn hồng” trở thành một hệ sinh thái khép kín để khuếch đại lẫn nhau, cảm xúc lây lan lẫn nhau.

Trung Quốc giờ đã xây dựng một bộ máy kiểm soát tâm lý người dân quy mô quốc gia, triển khai kỹ thuật dư luận để khuấy động lòng dân. Nhưng nếu xã hội liên tục vận hành trong thù địch và phấn khích, lý trí sẽ bị xói mòn, thảo luận công khai bị giảm sút, chính sách dễ bị “ý kiến giả tạo” lôi kéo.

Lời kết: Chủ nghĩa dân tộc không thể che giấu sự bất an của thể chế

Chủ nghĩa dân tộc chống Nhật từ lâu không còn là phản ứng của vết thương lịch sử, mà đã thành công cụ tiêu chuẩn trong quản lý xã hội của Bắc Kinh. Bản chất của nó không phải tự tin, mà là bất an; không phải chiến lược mà là toan tính ngắn hạn; không phải sức mạnh mà là sự ngụy trang cho nỗi lo sợ.

Khi một chế độ phải dựa vào tạo dựng kẻ thù mới giữ được ổn định, thì khủng hoảng thực sự không phải ở Điếu Ngư hay Đài Loan mà nằm ngay ở Bắc Kinh.

Chủ nghĩa dân tộc có thể được khai thác, nhưng không phải là nguồn lực vô hạn. Khi nó trở thành giải pháp thay thế cho quản trị, cuối cùng nó sẽ quay trở lại gây hại người sử dụng. Người thua không phải là Nhật Bản, mà là chính tương lai của Trung Quốc.

Hồng Diệu Nam

Xem thêm

TQ đăng ảnh quan chức ‘đút tay vào túi’ khi tiễn khách - Nhật Bản phản ứng

Nhật Bản phản đối việc truyền thông nhà nước Trung Quốc công bố những hình ảnh liên quan một cách thiếu phối hợp.