100 ngày ngồi ghế tổng thống – Duterte muốn gì?

Rodrigo Duterte đã khuấy động khu vực chỉ sau 100 ngày ngồi ghế tổng thống. “Unfriend” Mỹ và kết bạn với Nga lẫn Trung Quốc, “Hitler-Duterte” cũng nhuốm máu đường phố Philippines với khoảng 3.700 người bị giết trong cuộc chiến chống ma túy đầy bạo lực.

Cây bút Andrew Browne đã miêu tả chính xác tính cách Rodrigo Duterte khi viết rằng Duterte đã “ném một quả lựu đạn vào chiến lược Trung Quốc của Washington” (Wall Street Journal 7-9-2016). Hình ảnh đó lột tả được một phần con người “thô ráp” của Duterte, người từng gọi Barack Obama là “đồ chó…” (nguyên văn trong tiếng Tagalog: “putang ina”). Ngày 10-9-2016, Duterte nói: “Tôi không phải là người hâm mộ Mỹ… Trong các mối quan hệ với thế giới, Philippines sẽ theo đuổi chính sách đối ngoại độc lập”. Duterte cũng yêu cầu Mỹ rút quân khỏi Mindanao và ra lệnh Bộ trưởng quốc phòng Delfin Lorenzana mua vũ khí Nga và Trung Quốc. Duterte cũng khẳng định, cuộc tập trận Mỹ-Philippines, bắt đầu từ ngày 4-10, sẽ là lần cuối cùng…

Song song việc “unfriend” Mỹ, Duterte cũng thực hiện chính sách đối ngoại trái ngược với tổng thống tiền nhiệm khi kết bạn với Trung Quốc. Thái độ của Duterte với Trung Quốc thật ra không mới. Tháng 4-2016, với tư cách thị trưởng Davao, Duterte nói rằng ông sẵn sàng “im miệng” về vấn đề tranh chấp biển đảo với Trung Quốc nếu đắc cử tổng thống, với điều kiện Trung Quốc giúp xây các cơ sở hạ tầng. “Nếu Trung Quốc xây cho tôi một tuyến hỏa xa quanh Mindanao, làm cho tôi xe lửa từ Manila đến Bicol, xây cho tôi tuyến đường sắt đến Batangas, trong 6 năm tôi làm tổng thống, tôi sẽ im miệng (về vụ biển đảo”) – Duterte phát biểu. Ngày 16-5-2016, một tháng rưỡi trước khi nhậm chức tổng thống, trong cuộc gặp đại sứ Trung Quốc Zhao Jianhua (Triệu Giám Hoa) tại Davao, Duterte cũng làm Bắc Kinh nhẹ nhõm: “Nếu con tàu đàm phán vẫn còn ở ngoài khơi và không có gió để đẩy cánh buồm, tôi sẽ có thể quyết định đàm phán song phương với Trung Quốc”.

Thượng tuần tháng 9-2016, Bộ trưởng tài chính Philippines Carlos G. Dominguez III cùng đại sứ Triệu Giám Hoa cũng có cuộc gặp. Hai bên đồng ý thúc đẩy hợp tác mậu dịch nông nghiệp, hải quan, tài chính và du lịch – Manila Bulletin (5-9-2016) cho biết. Đại sứ Triệu nói rằng Bắc Kinh sẵn sàng đầu tư nhiều dự án hạ tầng trong kế hoạch phát triển của Chính phủ Duterte. Bên lề cuộc họp ASEAN tại Lào, thứ trưởng ngoại giao Liu Zhenmin (Lưu Chấn Dân) cũng nhấn mạnh, cả hai nước đã chia sẻ “hàng ngàn năm quan hệ tốt đẹp”.

Tuy nhiên, trước đó không lâu, phát biểu tại một trại lính, Duterte nói: “Họ (Trung Quốc) tốt hơn nên nhận biết rõ họ muốn gì. Vì muốn hay không, phán quyết PCA sẽ được nhấn mạnh không chỉ bởi người Philippines mà còn tất cả các nước Đông Nam Á… Tôi cam đoan với họ (Trung Quốc) rằng, nếu các anh bước vào đây (vùng biển tranh chấp), sẽ có đổ máu và chúng ta sẽ không để họ giành lấy dễ dàng. Sẽ có xương của những người lính chúng ta và thậm chí xương của tôi” (South China Morning Post 24-8-2016).

Lúc thì đàm phán song phương, lúc thì muốn “phóng môtô lượn nước đến cắm cờ” tại đảo tranh chấp và thậm chí dọa “có đổ máu”, Duterte thật ra đang muốn gì? Cho đến thời điểm này, một số chuyên gia cho rằng Duterte thật ra chỉ đánh “đòn gió ”, rằng Duterte đang chọc tức Mỹ để Washington buộc phải thỏa mãn Philippines nhiều hơn trong khi những lời hoa mỹ dành cho Trung Quốc chỉ là xảo ngữ chính trị.

Oh Ei-sun thuộc Trường nghiên cứu quốc tế S. Rajaratnam (Singapore) nhận định: “Những gì Duterte đang làm là “đánh Mỹ” bằng lá bài Trung Quốc và ngược lại, với hy vọng giành được phần lợi lớn nhất cho Philippines”. Wu Shicun (Ngô Sĩ Tồn), chủ tịch Viện nghiên cứu quốc gia về biển Nam Trung Hoa (theo cách gọi Trung Quốc), cũng cho rằng Duterte đang “nắn gân” Mỹ cốt đạt lợi ích lớn hơn, chủ yếu là vấn đề vũ khí. Ngô Sĩ Tồn chỉ ra: Hiệp ước quốc phòng hỗ tương giữa Mỹ và Philippines là tài liệu pháp lý được chuẩn y bởi Tối cao pháp viện Philippines, cho nên, một vài câu nói linh tinh của Duterte không thể cản trở hợp tác quốc phòng hai nước. Chẳng lẽ Philippines mua vũ khí Trung Quốc để đánh Trung Quốc?

Nhà phân tích địa chính trị Richard Heydarian (trợ lý giáo sư khoa chính trị học và quan hệ quốc tế Đại học De La Salle, cựu cố vấn chính sách của Hạ viện Philippines; tác giả quyển Asia’s New Battlefield: The U.S.A., China and the Struggle for the Western Pacific) tin rằng bất luận thế nào, Philippines cũng không thể không cần Mỹ. Washington đã cung cấp 441 triệu USD cho quỹ an ninh của Philippines từ 2002 đến 2013, theo tổ chức nghiên cứu chính trị Rand Corp. Chỉ trong năm nay, 2016, khoản viện trợ quân sự Mỹ dành cho Philippines đã là 120 triệu USD, so với 66 triệu USD năm 2015. Mỹ là nước giúp Philippines nhiều nhất sau thảm họa bão Haiyan năm 2013. Cơ quan phát triển quốc tế Hoa Kỳ (USAID) đã viện trợ Philippines 5 tỷ USD trong 30 năm qua. Trong thực tế, dư luận Philippines luôn ủng hộ Mỹ. Cuộc thăm dò tháng 6-2016 của dịch vụ thăm dò ý kiến công chúng Social Weather Stations (Philippines) cho biết có đến 72% người Philippines có cảm tình với Mỹ trong khi “niềm tin” dành cho Trung Quốc là -24% (âm 24%).

Có phải Duterte chứng tỏ ông thật sự lọc lõi đòn phép chính trị để buộc Washington nhân nhượng nhằm mang lại lợi ích lẫn sức mạnh để Manila cuối cùng có thể đánh vào kẻ thù thật sự là Trung Quốc? Bằng vào động thái và lời nói, Duterte thật ra chỉ cho thấy ông không phải là chính khách sắc bén về đối ngoại. Duterte dường như đang thực hiện một chính sách đối ngoại không phải bằng tư duy chính trị mà bằng bản năng. Ông không thể vừa tát vào mặt Mỹ vừa yêu cầu Mỹ giúp mình đấm vào mặt Trung Quốc. Những gì Duterte làm chỉ dẫn đến mức độ rủi ro ngày càng cao trong việc phá hỏng quan hệ với Mỹ vốn được thiết kế trên nền tảng an ninh quốc gia. Angelica Mangahas (phó giám đốc điều hành Viện nghiên cứu chiến lược quốc tế Albert del Rosario tại Manila) nói: Các mối quan hệ bạn bè quốc tế trên tinh thần xây dựng ở cấp độ chính trị sẽ bôi trơn cho bánh xe liên minh.

Những gì Duterte đang làm không phải là “bôi trơn”. Ông đang thọc gậy vào bánh xe đối ngoại của Philippines. “Đây là một chiến lược đầy rủi ro và nguy hiểm”, dẫn đến việc Mỹ phải tìm kiếm đồng minh khác và làm cho quan hệ quân đội hai nước gặp trở ngại – nhận xét của chuyên gia biển Đông, Ian Storey, thuộc Viện ISEAS Yusof Ishak (Singapore). Thượng nghị sĩ Antonio Trillanes IV, người mà Duterte cáo buộc đã “bán” Scarborough cho Trung Quốc, nói rằng Duterte có thể bị truy tố và truất phế tổng thống bởi Quốc hội nếu ông nhân nhượng Trung Quốc về vấn đề chủ quyền. Và bất luận Duterte nói nhăng cuội gì về việc “đuổi Mỹ”, thiếu tướng Restituto Padilla, phát ngôn viên quân đội Philippines, vẫn khẳng định: “Chúng tôi cam kết với người dân lẫn với các đồng minh rằng quan hệ quốc phòng Mỹ-Philippines vẫn vững như bàn thạch. Các hoạt động được lên lịch cho năm nay sẽ tiếp tục không gián đoạn. Các kế hoạch tư vấn tác chiến cho năm 2017 và sau đó vẫn theo đúng lộ trình”.

Trung Quốc tin Duterte không? “Với tính cách bốc đồng, dù ông ấy xổ vào ai, cũng thật khó cho ông ấy được sử dụng bởi bất kỳ bên thứ ba nào. Về lâu dài, khó có thể dễ dàng cho Trung Quốc quan hệ với ông ấy” – tờ Hoàn Cầu viết. Khó có thể biết Bắc Kinh đang “tính” gì với Duterte nhưng chính sách “ba rọi” nửa nạc nửa mỡ của Duterte đã khiến các đồng minh khác của Mỹ phải dè dặt hơn với Manila. Bất luận thế nào, quan hệ không thể được xây dựng mà thiếu nền tảng niềm tin. Và không quan hệ đối ngoại nào có thể được xây dựng hoặc thương lượng bằng “khẩu khí giang hồ”.