Lạm dụng AI có thể gây suy giảm nhận thức và khả năng tư duy của con người
- Bình Minh
- •
AI tạo sinh như ChatGPT đang nhanh chóng thay đổi cách chúng ta viết, làm việc và học tập, mang lại sự tiện lợi và hiệu suất chưa từng có. Tuy nhiên, mỗi bước tiến của công nghệ đều đi kèm cái giá phải trả. Nếu quá phụ thuộc vào AI, chúng ta có thể đánh mất quyền chủ động trong tư duy và sáng tạo. Trí tuệ thực sự nằm ở việc sử dụng một cách lý tính: để AI trở thành trợ lực, chứ không phải chiếc nạng của tư duy.
AI tăng tốc viết lách nhưng sức sáng tạo có thể âm thầm thui chột
Vào tháng Sáu, Viện Công nghệ Massachusetts (MIT) công bố một thí nghiệm viết với 54 sinh viên: Lần lượt dùng ChatGPT, tìm kiếm trên Google hoặc hoàn toàn dựa vào kiến thức cá nhân để hoàn thành bài viết.
Kết quả cho thấy trong nhóm dùng ChatGPT, 83% không thể nhớ nội dung mình vừa viết chỉ sau vài phút. Quét sóng não cho thấy mức độ hoạt hóa ở vùng tập trung và sáng tạo của người dùng AI chỉ bằng một nửa so với người viết tay (29% so với 62%).
Giáo sư Steven Graham tại Đại học Bang Arizona nhận xét, viết lách phải là một phần của quá trình học. Nếu não bộ không tham gia, thì chúng ta có thể học được gì?
Đổi hiệu quả ngắn hạn lấy cái giá dài hạn: “Nợ nhận thức”
Bốn tháng sau, nhóm MIT theo dõi lại chính những sinh viên này. Dù họ chuyển sang viết tay, hoạt tính ở vùng sáng tạo và ghi nhớ của não vẫn thấp đáng kể so với nhóm chưa từng dùng AI. Nhóm nghiên cứu gọi hiện tượng này là “nợ nhận thức” (Cognitive Debt) – đánh đổi hiệu quả tức thời bằng sự thoái hóa năng lực tư duy về lâu dài.
Giáo sư danh dự Mohamed Elmasry tại Đại học Waterloo cho biết não người tuy không có linh kiện, nhưng cũng cần được rèn luyện.
Con dao hai lưỡi: Tiện lợi đi kèm rủi ro
AI không phải công cụ đầu tiên làm dấy lên tranh luận về năng lực nhận thức. Từ khi GPS phổ biến, vấn đề tương tự đã xuất hiện.
Một nghiên cứu năm 2020 trên tạp chí Scientific Reports cho thấy, những tài xế lâu ngày dùng GPS có biểu hiện giảm rõ rệt trong việc lập tuyến đường và định hướng không gian khi không có dẫn đường.
Dù vậy, các công nghệ này mang lại lợi ích lớn về hiệu quả và tiện ích: GPS giúp di chuyển nhanh, chính xác; AI giúp tìm tài liệu, tổ chức câu chữ và tạo bản nháp nhanh hơn, đặc biệt hữu ích trong kinh doanh và hỗ trợ học tập.
Các nghiên cứu chỉ ra rằng vấn đề không nằm ở bản thân công nghệ mà ở cách sử dụng. Hồi hải mã, vùng não phụ trách trí nhớ không gian và học tập, nếu thiếu sự kích thích lâu dài có thể thoái hóa. Ngược lại, tài xế taxi London do phải ghi nhớ bản đồ thành phố nên thể tích hồi hải mã tăng rõ rệt theo quá trình học.
Hồi hải mã bị teo liên quan chặt chẽ đến Alzheimer, trầm cảm… Các nhà nghiên cứu khuyến nghị duy trì các hành vi khám phá chủ động như đi bộ định hướng đường, ghi nhớ mốc địa hình để giữ cho não hoạt động và làm chậm thoái hóa.
Sử dụng lý tính: AI có thể nâng lực, nhưng không nên thay thế
Trí tuệ nhân tạo mang tiềm năng tiến bộ to lớn cho con người, nhưng chỉ khi được dùng một cách lý tính, giữ chủ động tư duy, nó mới thực sự là trợ lực. Chỉ khi xem AI là “công cụ”, chúng ta mới có thể bảo toàn khả năng sáng tạo, phán đoán và ghi nhớ.
Giáo sư Graham khuyến nghị dùng AI để sắp xếp thông tin, hỗ trợ chỉnh câu chữ; còn nội dung cốt lõi và cấu trúc luận điểm nên do con người trực tiếp thực hiện. Ông nói hãy nghĩ trước, rồi mới nhờ AI giúp diễn đạt, như vậy não bộ sẽ không bị bỏ không.
Trong bối cảnh trí tuệ nhân tạo (AI) phát triển, con người có thể tiết kiệm thời gian, sức lực nhờ “trợ lý ảo”. Sau vài giây nhận lệnh, AI hoàn thành tất cả nhiệm vụ từ đơn giản đến phức tạp. Kể cả với việc đọc, AI có thể “tiêu thụ” một quyển sách dày, biết tóm tắt và phân tích văn bản theo yêu cầu.
Tuy nhiên, sự tiến bộ này làm dấy lên một số lo ngại về mặt trái của AI như khiến độc giả mất hứng thú với con chữ, giảm khả năng cảm thụ văn chương. Bàn về vấn đề, ngày 13/8, trang The Conversation đăng bài viết AI is making reading books feel obsolete – and students have a lot to lose (AI khiến việc đọc sách như lỗi thời – còn học sinh có quá nhiều thứ để mất) của tác giả Naomi S. Baron – giáo sư danh dự của Đại học American University.
Một nghiên cứu gần đây của Microsoft và Đại học Carnegie Mellon đã gióng lên hồi chuông cảnh báo về tác động của sự phụ thuộc vào AI đối với kỹ năng giải quyết vấn đề của con người.
Nghiên cứu đã khảo sát 319 nhân viên tri thức và phát hiện một xu hướng đáng báo động: Khi con người đặt niềm tin quá mức vào AI, họ ít có xu hướng kiểm tra lại kết quả hơn.
Họ mặc nhiên cho rằng những thông tin do AI cung cấp là chính xác mà mà không đặt câu hỏi hay xác minh lại độ chính xác của nó. Theo thời gian, thói quen này có thể làm suy giảm khả năng tư duy độc lập và phân tích của con người.
Trong khi đó, những chuyên gia có xu hướng tin tưởng vào chuyên môn của bản thân thường thách thức các kết quả AI đưa ra, từ đó giúp họ đưa ra quyết định chính xác hơn. Nghịch lý ở đây là, trong khi AI có thể nâng cao hiệu suất làm việc, thì sự phụ thuộc không kiểm soát lại có thể làm giảm khả năng tư duy của con người.
Xem thêm
Từ khóa trí tuệ nhân tạo AI
