Đất hiếm của Trung Quốc: Quyền lực ảo
- Minh Tâm
- •
Một trong những biện pháp Trung Quốc tận dụng để đáp trả cuộc chiến thương mại là dừng xuất khẩu đất hiếm – thứ nguyên tố thiết yếu cho ngành sản xuất thiết bị điện tử. Chính phủ Trung Quốc coi đất hiếm là “con át chủ bài trong tay Bắc Kinh”. Nhưng đất hiếm mà Trung Quốc đang độc quyền có thực sự hiếm, quyền lực đó có thực sự đủ mạnh để đe dọa Trump và ngành công nghệ toàn cầu?
Đất hiếm được tập kết tại Liên Vân Cảng tỉnh Giang Tô để chờ xuất khẩu (Ảnh từ Getty Images)
Đất hiếm là gì?
Trung Quốc là nguồn cung cấp đất hiếm lớn nhất thế giới hiện nay trong khi Mỹ, Nhật và ngành sản xuất công nghệ cao toàn cầu sử dụng đất hiếm để làm smartphone, xe điện, pin…
Theo IUPAC, các nguyên tố đất hiếm và các kim loại đất hiếm là tập hợp của mười bảy nguyên tố hóa học thuộc bảng tuần hoàn của Mendeleev, có tên gọi là scandi, yttri và mười lăm nguyên tố của nhóm Lantan và trái ngược với tên gọi (loại trừ promethi), có hàm lượng lớn trong Trái Đất. Người ta có thể tìm thấy các nguyên tố đất hiếm ở trong các lớp trầm tích, các mỏ quặng và cát đen. Tại Việt Nam, theo Wikipedia, theo đánh giá của các nhà khoa học địa chất, trữ lượng đất hiếm ở khoảng 10 triệu tấn phân bố rải rác ở các mỏ quặng vùng Tây Bắc và dạng cát đen phân bố dọc theo ven biển các tỉnh miền Trung.
Tại sao đất hiếm lại giữ vị trí quan trọng trong ngành sản xuất công nghệ cao?
Tuy được biết tới từ đầu thế kỉ 19, đất hiếm chỉ thực sự chiếm lĩnh một vai trò chiến lược trong các khoáng sản từ nửa sau thế kỉ 20 và đặc biệt quan trọng trong 1 thập kỷ gần đây khi nó được sử dụng trong hầu hết các lĩnh vực công nghệ cao, dân sự hay quân sự.
Đất hiếm được dùng trong các công nghệ sạch và xanh, làm chất xúc tác trong ngành lọc dầu, trong nhiều loại hợp kim cao cấp, trong công nghiệp điện tử – màn hình phẳng, DVD, GPS – công nghiệp thuỷ tinh và đồ gốm công nghiệp, trong các loại bóng đèn tiết kiệm năng lượng… Các chất neodymium và samarium có vai trò thiết yếu trong các loại nam châm vĩnh cửu, vừa mạnh, vừa nhẹ hơn các loại nam châm thường, lại rất dễ làm nhỏ, dùng trong các máy tính điện tử, trong máy xe hơi điện và máy điện gió… Quan trọng không kém, đất hiếm được dùng trong các bộ phận điện tử quân sự từ màn hình radar đến tia laser, hệ thống điều khiển tên lửa và những thiết bị nhìn đêm.
Các chuyên gia ví von đất hiếm giống như “vitamin hóa học”, một lượng nhỏ sẽ làm nam châm vĩnh cửu mạnh hơn, màn hình điện tử sáng hơn, dung lượng pin cao hơn …
Và như vậy, nếu thực sự đất hiếm chỉ nằm tại Trung Quốc, là tài nguyên mà Trung Quốc nắm giữ tới 90% trữ lượng toàn cầu thì hiển nhiên sự “nổi giận” của Trung Quốc sẽ đẩy ngành sản xuất công nghệ cao lùi lại 10 năm, bạn sẽ phải từ bỏ điện thoại smartphone để quay về với điện thoại “cục gạch” đen trắng kinh điển, từ bỏ tivi màn hình hết phẳng lại cong, mỏng dính của bạn để trở lại với tivi to đùng thời đại cũ. Chưa nói đến các ứng dụng khác tới các thiết bị của ô tô, ứng dụng khác trong phân trừ sâu bệnh cho cây trồng, xử lý môi trường….
Đây không phải lần đầu Trung Quốc dùng đất hiếm để “làm mình làm mẩy” với Mỹ, Nhật và phương Tây mỗi khi không hài lòng với chính sách quân sự, chính trị hoặc sự chỉ trích tình trạng dân chủ tệ hại mà Mỹ và phương Tây nhắm vào quốc gia này.
Trung Quốc từng nắm thế độc quyền ảo đối với nguồn cung đất hiếm toàn thế giới. Ở nhiều thời điểm, điều này đã gây ra nhiều căng thẳng địa chính trị. Mỹ và phương Tây phản ứng mạnh mẽ với việc Trung Quốc hạn chế xuất khẩu đất hiếm vào cuối thập niên 2000 do phản ứng về chính sách quân sự của Nhật; chính phủ nhiều nước như Nhật, Mỹ và EU phải khiếu nại lên Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO). Cuối cùng, WTO đã ra phán quyết chống Trung Quốc, Trung Quốc đã loại bỏ hạn ngạch xuất khẩu vào năm 2015.
Quyền lực với đất hiếm của Trung Quốc phải chăng chỉ là quyền lực ảo?
Có thể nói như vậy, bởi quyền lực ảo này được xây dựng từ các “mánh lới” sản xuất và thương mại bẩn, có hại cho môi trường và người dân Trung Quốc.
Thật ra, đất hiếm không hiếm. Hiện nay, hàng năm Trung Quốc sản xuất khoảng 110.000 tấn trên tổng số 125.000 tấn đất hiếm được sử dụng trên thế giới, và chiếm lĩnh tới hơn 95% thị phần xuất khẩu mặt hàng này. Trong nhiều thập kỷ trước – cho tới những năm 1950 Nam Phi và Mỹ mới là nhà sản xuất hàng đầu trên thế giới – và sau này chắc cũng sẽ khác. Trữ lượng khoáng sản có đất hiếm trên thế giới, theo báo cáo nói trên của GAO là khoảng 99 triệu tấn (trong đó Trung Quốc chiếm 36%, Mỹ 13%, Úc 5,4%, các nước Liên Xô cũ 19%, các nước khác 22%), đủ dùng cho cả thế giới vài trăm năm.
Vấn đề phức tạp nằm ở quy trình sản xuất đất hiếm mà bảo vệ được môi trường sống của con người. Sản xuất đất hiếm thuần tuý (độ tinh khiết đòi hỏi nhiều khi lên đến 99,9999%) từ đất mỏ có trộn lẫn nhiều loại khoáng chất, bao gồm nhiều công đoạn rất ô nhiễm, độc hại – kể cả nguy cơ nhiễm phóng xạ do nhiều mỏ có các chất phóng xạ (thorium, uranium). Chi phí sản xuất dĩ nhiên càng cao khi xã hội càng đòi hỏi những biện pháp bảo vệ môi trường và bảo vệ nhân công. Bởi vậy, quy trình sản xuất đất hiếm tại Mỹ và các quốc gia phát triển khác có chi phí lớn, kiểm soát gắt gao.
Có thể nói đây chính là lỗ hổng để nền sản xuất bẩn bất chấp an toàn và sinh mệnh của dân như Trung Quốc nắm lấy và vươn lên vị trí độc quyền.
Trung Quốc bắt đầu khai thác đất hiếm từ những năm 1980 và loại dần các đối thủ do giá thành rẻ mạt của mình bằng cách sẵn sàng hy sinh môi trường và sinh mệnh của người dân, bỏ qua các điều kiện, tiêu chuẩn gắt gao về môi trường trong sản xuất đất hiếm.
Sau khi mỏ đất hiếm Mountain Pass ở California, Mỹ, buộc phải đóng cửa từ năm 2002, thế giới ngày càng phụ thuộc vào nguồn cung đất hiếm từ Trung Quốc. Rất nhanh, Trung Quốc cũng có kế hoạch để tăng cường thống trị của mình trên mặt hàng này, bằng cách xuất khẩu các sản phẩm công nghệ cao, giá rẻ dùng đất hiếm, song song với tăng giá nguyên liệu – thậm chí ép các nước Tây phương cung cấp công nghệ cao đó, nếu không sẽ khoá ngay nguồn đất hiếm…
Và dù Trung Quốc làm mưa làm gió trên thị trường đất hiếm bởi sản xuất bẩn và cạnh tranh bất bình đẳng, nhưng một sự thật là: nếu đất hiếm thực sự hiếm thì giá của nó không thể lên xuống và dao động thất thường như thế suốt gần 2 thập kỷ qua. Theo nguyên tắc thị trường, mặt hàng nào hiếm, cầu cao và bị độc quyền nguồn cung thì giá của nó không co giãn, chỉ kiên định đi lên theo chiều thẳng đứng. Bản chất là, Trung Quốc chỉ độc quyền cao về nguồn cung đất hiếm giá rẻ mà thôi.
Vì đất hiếm không hiếm và cũng vì tính chất chiến lược với an ninh địa chính trị mà mặt hàng này đang đòi hỏi chính quyền Mỹ và các nước Tây phương khởi động lại công nghiệp sản xuất và chế biến đất hiếm, dù sao cũng với một ưu thế nhất định về mặt khoa học và công nghệ từ đầu thập kỷ 2010. Đại học Leeds (Anh) cuối năm 2009 cho biết một ê-kip của đại học này, khi nghiên cứu về một quy trình thu hồi oxyd titan (TiO2) từ các phế liệu công nghiệp, đã đồng thời tìm được một phương thức mới để thu hồi các loại đất hiếm có trong đó, một cách đơn giản và ít tốn kém (theo Futura Sciences). Mọi nghiên cứu giúp các nhà sản xuất giảm nhẹ cường độ ô nhiễm và giá thành của công nghệ sản xuất đất hiếm sẽ đẩy nhanh quy trình khởi động lại này…
Bản thân Nhật bản cũng thành lập các viện nghiên cứu và tìm đất hiếm từ đầu thập niên 2010. Cuối năm 2018, mỏ đất hiếm ngoài khơi của Nhật Bản được công bố trên các tạp chí khoa học danh tiếng, với trữ lượng 16 triệu tấn kim loại có giá trị đủ để cả thế giới dùng trong suốt 800 năm tới.
Đất hiếm cũng nằm rải rác khắp Việt Nam. Theo Báo Petro Times, nguồn tài nguyên này được đánh giá có trữ lượng 11 triệu tấn và dự báo là 22 triệu tấn, phân bố chủ yếu ở miền Tây Bắc, gồm các vùng Nậm Xe, Đông Pao, Mường Hum và Yên Bái.
Đương nhiên, sản lượng sản xuất thay thế Trung Quốc và giá thành đất hiếm tăng có thể làm khó ngành công nghệ cao của Mỹ, Nhật và phương Tây trong ngắn hạn. Nhưng nên nhớ, Mỹ từng đi đầu thế giới về sản xuất đất hiếm, Mỹ không thiếu tài nguyên, các trường đại học của Mỹ trong suốt 2 thập kỷ qua vẫn không ngừng nghiên cứu về quy trình sản xuất đất hiếm an toàn và hiệu quả hơn, công ty sản xuất hiếm duy nhất của Mỹ có thể quay lại mở cửa (thực tế họ đã có động thái với Nhà trắng) ngay lập tức. Mỹ và phương Tây nắm trong tay thực quyền về tư bản, công nghệ, quy trình và cả thị trường công bằng hơn cho người bán – người mua và sức khỏe người dân. Đây là điều khác biệt giữa Mỹ, Phương Tây và Trung Quốc – đối thủ thương mại chỉ nắm độc quyền ảo do sản xuất và thương mại bẩn.
Thiết nghĩ nếu người dân Trung Quốc ai ai cũng hiểu sự độc quyền ảo đất hiếm mà họ đang cổ súy, đang tự hào có được là do chính quyền hy sinh chất lượng môi trường mà họ sống, họ có còn hăng hái đến thế không?
Minh Tâm
Xem thêm:
Từ khóa chiến tranh thương mại Mỹ Trung Độc quyền đất hiếm
