Vắc-xin: Góc nhìn lịch sử và con đường phía trước
- Tiến sĩ Dương Cảnh Đoan
- •
Vắc-xin từ lâu đã được ca ngợi là một trong những thành tựu nổi bật nhất của y học. Chúng đã giúp cứu sống hàng triệu người và làm thay đổi sức khỏe cộng đồng. Chúng cũng đã làm dấy lên các cuộc tranh luận về sự an toàn, đạo đức và vai trò của chính phủ trong các quyết định về sức khỏe.
Với việc ông Robert F. Kennedy Jr. gần đây được đề cử làm Bộ trưởng Bộ Y tế và Dịch vụ Nhân sinh Hoa Kỳ, những cuộc tranh luận này đã trở nên cấp thiết hơn. Nhiều người gọi Kennedy là “người chống vắc-xin”, nhưng sự đơn giản hóa quá mức này đã bỏ lỡ điểm chính yếu. Mối quan tâm của ông tập trung vào sự an toàn, trách nhiệm giải trình và tính minh bạch của các chương trình vắc-xin—những vấn đề mà tất cả chúng ta nên nghiêm túc xem xét.
Là một bác sĩ, tôi coi thời điểm này là cơ hội để suy ngẫm sâu sắc. Vắc-xin đã đạt được những thành tựu gì? Có những rủi ro nào nổi lên? Cách chúng ta tiếp cận với vắc-xin trong tương lai để tôn trọng sự lựa chọn của cá nhân trong khi vẫn bảo vệ sức khỏe cộng đồng? Hãy bắt đầu từ lịch sử.
Nguồn gốc của tiêm chủng
Khái niệm tiêm chủng có từ trước khi xuất hiện y học hiện đại. Một trong những phương pháp được ghi chép sớm nhất là variolation (chủng ngừa đậu mùa), lần đầu tiên được sử dụng tại Trung Quốc và Ấn Độ vào thế kỷ thứ 10. Các bác sĩ sẽ nghiền vảy đậu mùa thành bột và yêu cầu bệnh nhân hít vào, nhằm mục đích bảo vệ khỏi bị nhiễm bệnh nặng.
Phương pháp này truyền sang Châu Phi và Đế chế Ottoman, nơi được phát triển và cuối cùng được đưa đến Châu Âu.
Kỷ nguyên vắc-xin hiện đại bắt đầu vào năm 1796 khi Edward Jenner chứng minh rằng việc tiếp xúc với bệnh đậu mùa bò có thể bảo vệ chống lại bệnh đậu mùa. Công trình của Jenner đã đánh dấu bước ngoặt trong cuộc chiến chống lại bệnh truyền nhiễm và đặt nền tảng cho miễn dịch học hiện đại. Những nỗ lực của ông cuối cùng đã dẫn đến việc xóa sổ bệnh đậu mùa vào năm 1980, kỳ tích này được coi là một trong những chiến thắng về sức khoẻ cộng đồng quan trọng nhất của nhân loại.
Câu chuyện lịch sự trên đã minh hoạ sống động cách trí tuệ của con người có thể giúp vượt qua những thách thức tưởng chừng như không thể. Tuy nhiên, ngay cả trong những ngày đầu đó, tiêm chủng vẫn không phải là không có rủi ro hoặc không gây tranh cãi.
Ảnh hưởng của vắc-xin đối với sức khỏe cộng đồng
Vắc-xin đã có những đóng góp to lớn cho sức khỏe cộng đồng. Những căn bệnh từng tàn phá dân số nay đã được kiểm soát hoặc bị xóa sổ.
Hãy cùng kể tên những thành tựu sau:
- Bệnh đậu mùa: Trước khi bị xóa sổ, bệnh đậu mùa đã giết chết khoảng 300 triệu người trong thế kỷ 20. Các nỗ lực tiêm chủng toàn cầu đã loại bỏ căn bệnh này.
- Bại liệt: Từng là nguyên nhân hàng đầu gây ra tình trạng liệt và tử vong, bệnh bại liệt hiện đã gần như bị xóa sổ trên toàn thế giới nhờ các chiến dịch tiêm chủng.
- Bệnh sởi: Bệnh sởi có tỷ lệ lây truyền qua không khí rất cao do một loại vi-rút gây ra, có thể dẫn đến các biến chứng nghiêm trọng và tử vong. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), việc tiêm vắc-xin phòng sởi đã ngăn ngừa được hơn 60 triệu ca tử vong trong giai đoạn từ năm 2000 đến năm 2023. Mặc dù đã có vắc-xin an toàn và tiết kiệm chi phí, nhưng vào năm 2023, ước tính có 107.500 ca tử vong do sởi trên toàn cầu, chủ yếu ở trẻ em dưới 5 tuổi chưa được tiêm vắc-xin hoặc tiêm vắc-xin không đủ. Theo WHO, vào năm 2023, 83 phần trăm trẻ em đã được tiêm mũi vắc-xin phòng sởi đầu tiên, thấp hơn nhiều so với mức 86 phần trăm của năm 2019.
Nguy cơ và tranh cãi về tiêm chủng
Mặc dù đem lại lợi ích, vắc-xin vẫn có rủi ro. Hầu hết các tác dụng phụ đều nhẹ, chẳng hạn như sốt hoặc sưng tại vị trí tiêm. Các tác dụng phụ nghiêm trọng mặc dù hiếm gặp song vẫn xảy ra.
Sự cố Cutter năm 1955 là lời nhắc nhở nghiêm túc về những sai sót có thể xảy ra. Trong trường hợp này, một loại vắc-xin bại liệt không được bất hoạt đúng cách đã gây ra bệnh bại liệt ở hàng trăm trẻ em và dẫn đến một số ca tử vong. Thảm kịch này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc kiểm soát chất lượng và giám sát an toàn nghiêm ngặt.
Gần đây, người ta đã nêu ra những lo ngại về tình trạng viêm cơ tim hiếm gặp sau khi tiêm vắc-xin mRNA COVID-19, đặc biệt là ở nam thanh niên. Một nghiên cứu trên Tạp chí Y học New England phát hiện rủi ro thấp, cho thấy việc tiêm vắc-xin vẫn cần được cân nhắc cẩn thận, đặc biệt là đối với những cá nhân không có nguy cơ cao bị COVID-19.
Minh bạch về nguy cơ là điều cần thiết để duy trì lòng tin của công chúng. Bằng cách thừa nhận những nguy cơ đi cùng lợi ích, chúng ta có thể giúp đưa ra quyết định sáng suốt và bảo vệ tính liêm chính của các chương trình y tế công cộng.
Chủng ngừa cá nhân hóa
Tiếp theo là câu hỏi khiến cuộc tranh luận trở nên thú vị hơn: Vắc-xin có nên tuân theo mô hình một kích thước phù hợp với tất cả không?
Chúng ta biết rằng mỗi cá nhân phản ứng khác nhau với vắc-xin. Di truyền, tuổi tác và tình trạng sức khỏe tiềm ẩn ảnh hưởng đến phản ứng miễn dịch. Nghiên cứu đã chỉ ra rằng các biến thể di truyền có thể ảnh hưởng đến hiệu quả và tác dụng phụ của vắc-xin.
Trong y học cổ truyền Trung Quốc (TCM), chúng ta từ lâu đã nhận ra rằng không có hai cá nhân nào giống hệt nhau. Các phương pháp điều trị được điều chỉnh theo thể chất riêng biệt của mỗi người và nguyên tắc này cũng có thể định hình tương lai của vắc-xin.
Y học hiện đại đang hướng tới các phương pháp tiếp cận cá nhân hóa trong lĩnh vực ung thư và dược lý. Tại sao không mở rộng khái niệm này sang vắc-xin? Hãy tưởng tượng một tương lai mà các kế hoạch tiêm vắc-xin được điều chỉnh theo nhu cầu của từng cá nhân, cân bằng giữa tính an toàn và hiệu quả cho mọi người.
Tiến về phía trước
Vắc-xin chắc chắn đã thay đổi tiến trình lịch sử loài người, cứu sống hàng triệu người và giảm gánh nặng bệnh tật trên toàn thế giới. Tuy nhiên, tiến bộ đòi hỏi sự cảnh giác, trách nhiệm và tôn trọng quyền tự do cá nhân.
Kennedy là một nhân vật gây chia rẽ trong cuộc tranh luận này. Những người chỉ trích ông cho rằng thái độ hoài nghi công khai của ông đối với các biện pháp về an toàn vắc-xin làm suy yếu niềm tin của công chúng vào các chương trình tiêm chủng, có khả năng gây nguy hiểm cho sức khỏe cộng đồng. Một số người tin rằng sự ủng hộ của Kennedy có thể ngăn cản việc tiêm chủng, dẫn đến sự tái phát của các bệnh có thể phòng ngừa được như bệnh sởi hoặc bại liệt.
Vậy tại sao Kennedy lại thách thức hệ thống hiện tại? Ông tập trung vào việc đảm bảo an toàn vắc-xin thông qua giám sát chặt chẽ và yêu cầu các công ty dược phẩm và cơ quan chính phủ chịu trách nhiệm về hành động của họ. Ví dụ, Ông Kennedy ủng hộ những điều sau:
- Minh bạch trong Nghiên cứu và Phát triển: Ông Kennedy đã nhiều lần kêu gọi các thử nghiệm lâm sàng mạnh mẽ và minh bạch hơn đối với vắc-xin, nhấn mạnh có những trường hợp mà thử nghiệm an toàn có thể bị vội vàng hoặc không đầy đủ, chẳng hạn như trong quá trình đẩy nhanh triển khai vắc-xin COVID-19. Ông ủng hộ việc công khai dữ liệu thử nghiệm thô để xây dựng lòng tin đối với tính an toàn và hiệu quả của vắc-xin.
- Ủng hộ các Cơ quan Giám sát: Ông Kennedy đã chỉ trích mối quan hệ tài chính chặt chẽ giữa các công ty dược phẩm và các cơ quan quản lý như Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Hoa Kỳ (CDC) và Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA). Ông lập luận rằng những mối quan hệ này có thể dẫn đến xung đột lợi ích, làm giảm tính nghiêm ngặt của các đánh giá an toàn. Bằng cách thúc đẩy các cải cách tách biệt nguồn tài trợ của ngành khỏi cơ quan quản lý giám sát, ông Kennedy hy vọng sẽ khôi phục lại niềm tin của công chúng.
- Trách nhiệm đối với các Công ty Dược phẩm: Đạo luật Quốc gia về Thương tích do Vắc-xin ở Trẻ em năm 1986 bảo vệ các nhà sản xuất vắc-xin khỏi trách nhiệm trong nhiều trường hợp. Ông Kennedy đã kêu gọi xem xét lại các biện pháp bảo vệ này, lập luận rằng các nhà sản xuất phải chịu trách nhiệm về bất kỳ tác hại nào do sản phẩm của họ gây ra. Ông cho rằng trách nhiệm sẽ khuyến khích các công ty ưu tiên vấn đề an toàn.
- Ủng hộ sự chấp thuận có thông tin: Kennedy nhấn mạnh tầm quan trọng của việc cá nhân có quyền truy cập vào thông tin đầy đủ về lợi ích và rủi ro của vắc-xin trước khi đưa ra quyết định. Ông đã ủng hộ luật pháp ngăn chặn việc bắt buộc tiêm vắc-xin, lập luận rằng chúng xâm phạm quyền tự do cá nhân và các nguyên tắc đạo đức về quyền tự chủ về mặt y học.
Cân bằng giữa sức khỏe cộng đồng và quyền tự do cá nhân
Người chỉ trích có thể coi những ủng hộ của Kennedy là mối đe dọa đối với sức khỏe cộng đồng, đặc biệt là trong thời đại mà thông tin sai lệch có thể nhanh chóng lan truyền trên mạng. Tuy nhiên, việc ông tập trung vào trách nhiệm giải trình không nhất thiết phải xung đột với các mục tiêu về sức khỏe cộng đồng. Thay vào đó, ông có thể bổ sung cho chúng bằng cách thúc đẩy sự tin tưởng và hợp tác tốt hơn giữa các cá nhân và cơ quan y tế.
Sau đây là cách mà sức khỏe cộng đồng có thể song hành cùng các nguyên tắc của ông Kennedy:
- Cải thiện truyền thông công cộng: Các cơ quan y tế công cộng phải áp dụng cách tiếp cận minh bạch và tôn trọng để giải quyết các mối quan ngại về vắc-xin. Điều này có nghĩa là phải công khai thừa nhận những rủi ro của vắc-xin, dù nhỏ đến đâu, và đưa ra câu trả lời rõ ràng, dựa trên bằng chứng cho các câu hỏi. Niềm tin được xây dựng không phải bằng cách bác bỏ sự hoài nghi mà bằng cách giải quyết trực tiếp.
- Tích hợp Y học cá nhân hóa: Các hệ thống y tế công cộng nên áp dụng những tiến bộ trong y học cá nhân hóa, bao gồm các giao thức vắc-xin được điều chỉnh theo hồ sơ di truyền, môi trường và sức khỏe của từng cá nhân. Cách tiếp cận này tôn trọng sự khác biệt của từng cá nhân trong khi vẫn duy trì khả năng miễn dịch cộng đồng.
- Thúc đẩy trách nhiệm giải trình và giám sát: Việc tăng cường tính độc lập của các cơ quan quản lý có thể đảm bảo rằng tính an toàn và hiệu quả của vắc-xin vẫn là ưu tiên hàng đầu. Các cơ quan này có thể lấy lại lòng tin của công chúng bằng cách giảm xung đột lợi ích và tăng cường tính minh bạch.
- Cân bằng giữa Tự do và Trách nhiệm: Các chương trình y tế công cộng phải cân bằng giữa việc bảo vệ sức khỏe cộng đồng và tôn trọng sự lựa chọn cá nhân. Khuyến khích tiêm chủng tự nguyện thông qua giáo dục và các động viên thay vì các lệnh bắt buộc có thể giúp đạt được mục tiêu tiêm chủng rộng rãi trong khi vẫn bảo vệ được các quyền tự do của cá nhân.
Tầm nhìn mang tính chuyển đổi
Lời kêu gọi trách nhiệm giải trình của ông Kennedy mang đến cơ hội để hình dung lại cách thức hoạt động của y tế công cộng trong một xã hội tự do. Bằng cách giải quyết những lo ngại chính đáng về an toàn và giám sát, chúng ta có thể tạo ra một hệ thống tôn trọng các quyền tự do của cá nhân trong khi vẫn bảo vệ được sức khỏe của toàn bộ dân số.
Tương lai của y tế công cộng nằm ở sự hợp tác—giữa các cá nhân, cộng đồng và các cơ quan quản lý. Sự hợp tác này đòi hỏi sự trung thực, trách nhiệm và tôn trọng lẫn nhau. Nếu có thể vượt qua những thách thức này một cách cẩn trọng và chính trực, chúng ta sẽ bảo tồn được những thành công của việc tiêm chủng và xây dựng một hệ thống y tế công cộng mạnh mẽ hơn, kiên cường hơn cho các thế hệ tương lai.
Xem thêm
