Thêm một đập thủy điện, Save the Mekong kêu gọi tôn trọng quyền cộng đồng

Theo thông cáo ngày 2/6, Liên minh Cứu sông Mekong (Save the Mekong) kêu gọi hủy bỏ dự án đập Sanakham và các kế hoạch xây dựng các đập khác trên dòng chính của sông Mekong. Sanakham là dự án thứ sáu trên dòng chính hạ lưu sông Mekong, do Lào dự kiến xây dựng. Dự án vừa được thông báo sẽ trải qua quy trình Tham vấn trước (PNPCA) theo thông tin từ Ủy hội sông Mekong (MRC) hôm 11/5 vừa qua.

Liên minh Cứu sông Mekong gồm các tổ chức phi chính phủ, các nhóm cộng đồng và các công dân quan tâm đến tình hình khu vực Mekong.

“Bây giờ là lúc dừng vĩnh viễn các đập trên dòng chính sông Mekong, ưu tiên các phương án năng lượng bền vững và công bằng nhằm tôn trọng quyền cộng đồng.”

Liên minh Cứu sông Mekong nhấn mạnh nội dung chính trong bản thông cáo mới nhất, nhằm kêu gọi Chính phủ các nước ở hạ lưu sông Mekong và MRC thực hiện các biện pháp để duy trì hệ sinh thái trọng điểm Mekong, trong khi vẫn đáp ứng và bảo vệ nhu cầu của cộng đồng trong khu vực.

Báo cáo Đánh giá của đập Sanakham lỗi thời và do sao chép 

Liên minh Cứu sông Mekong cho biết mặc dù đập Sanakham được đề xuất xây dựng trên dòng chính sông Mê Kông, cách biên giới Thái Lan – Lào khoảng 2km về phía thượng lưu nhưng không có các đánh giá cẩn trọng cũng như các tham vấn thực chất về tác động xuyên biên giới của dự án này.

Hầu hết nội dung trong Đánh giá tác động môi trường và xã hội xuyên biên giới của đập Sanakham và Đánh giá tác động tích lũy (TBESIA/CIA) đều lỗi thời và sao chép nội dung từ bản đánh giá đập Pak Lay. Các chương về Sự tham gia của người dân, Kết luận và Khuyến nghị đều giống dữ liệu TBESIA/CIA của Pak Lay. Điểm khác biệt duy nhất giữa hai bản đánh giá này chỉ là tên dự án. Trong khi đó, theo MRC, TBESIA/CIA của Pak Lay có nội dung sơ sài, sao chép dữ liệu chủ yếu từ báo cáo đánh giá đập Pak Beng.

Tập đoàn tư vấn quốc gia (NCG) và các chuyên gia tư vấn liên quan đến báo cáo TBESIA/CIA của đập Pak Beng, Pak Lay và Sanakham nên bị cấm tham gia hoạt động đánh giá tác động tiếp theo vì vấn đề đạo nội dung, theo Liên minh Cứu sông Mekong.

Từ thực tế trên, Liên minh Cứu sông Mekong khẳng định các TBESIA/CIA không tham khảo các nghiên cứu về sông Mekong và tác động của thủy điện được công bố trong 10 năm qua.

“Đối với một dự án tác động lên dòng sông xuyên biên giới mà hàng triệu người dựa vào, điều này không thể chấp nhận được.”

Theo Liên minh Cứu sông Mekong, các đập được xây dựng tại khu vực sông Mekong cùng các nhánh của nó gây ra tác động tích lũy đến môi trường và cộng đồng ven sông, bao gồm các vùng biên giới. Tuy nhiên, các vấn đề hiện tại bao gồm tác động xuyên biên giới, mất sinh kế, ảnh hưởng đến đất đai và sự sống vẫn chưa được giải quyết. Đồng thời, các cam kết của Chính phủ Lào về việc xem xét lại chiến lược thủy điện sau vụ vỡ đập Xe Pian-Xe Namnoy năm 2018 vẫn đang bỏ ngỏ.

Một dự án “tốn kém, không cần thiết và rủi ro”

Liên minh Cứu sông Mekong cho hay dự án đập Sanakham tốn kém, không cần thiết và rủi ro, do đó nên bị hủy bỏ.

Đập có công suất lắp đặt 684 MW, ước tính tiêu tốn hơn 2 tỷ USD và xây dựng trong 8 năm. Tính trung bình trong hơn 8 năm, đập Sanakham sẽ bổ sung thêm 90MW/năm. Điều này kém hiệu quả hơn so với việc tăng cường các dự án năng lượng bền vững vốn đang được triển khai trong khu vực. Liên minh Cứu sông Mekong dẫn ví dụ, từ tháng 4 đến tháng 7/2019, Việt Nam đã sản xuất thêm 4.400 MW điện từ năng lượng mặt trời, gấp 6 lần công suất lắp đặt của đập Sanakham.

Tổ chức này cho rằng trong bối cảnh thay đổi nhanh chóng về công nghệ và đầu tư ngành điện, dấy lên nguy cơ các dự án thủy điện lớn như đập Sankham, vốn phải mất vài năm để xây dựng và tiêu tốn nguồn tài chính lớn từ trước, sẽ lâm vào bế tắc. Biến đổi khí hậu và các dự án thủy điện hiện có ở thượng nguồn khiến dòng chảy và mực nước biến động khó lường, từ đó tác động ngược trở lại lượng điện được tạo ra từ Sanakham và các đập khác trên dòng chính.

Dự kiến, hầu hết nguồn điện tạo ra từ đập Sanakham được xuất khẩu sang Thái Lan. Song, lượng thặng dư điện của Thái Lan hiện tại lớn, thậm chí còn tăng nhiều hơn khi nền kinh tế suy giảm vì đại dịch COVID-19. Tháng 4/2020, Bộ Năng lượng Thái Lan cho biết mức dự trữ điện trong năm 2020 của nước này có thể lên tới 40%, tương đương khoảng 18.000 MW, cao hơn đáng kể so với tổng cộng công suất lắp đặt của tất cả các đập trên dòng chính hạ lưu sông Mekong.

Vào tháng 3 vừa qua, Campuchia đã tuyên bố dừng kế hoạch xây dựng đập Sambor và Stung Treng trong ít nhất 10 năm.

Theo Liên minh Cứu sông Mekong, đại dịch cũng cho thấy giá trị quan trọng của đất canh tác, rừng, sông, đầm lầy và vùng đánh bắt thủy sản khu vực sông Mê Kông như một mạng lưới an sinh trong thời kỳ khủng hoảng. Việc người dân địa phương tiếp tục tiếp cận các dòng sông và tài nguyên thiên nhiên đóng vai trò quan trọng để đảm bảo một sự phục hồi lành mạnh và công bằng hơn hậu COVID-19.

• Trên bàn cờ Mekong: Những con đập thủy điện và tỵ nạn môi sinh

Cần duy trì hệ sinh thái trọng điểm Mekong, cần tôn trọng quyền cộng đồng

Theo Liên minh Cứu sông Mekong, “bây giờ là lúc dừng vĩnh viễn các đập trên dòng chính sông Mê Kông, ưu tiên các phương án năng lượng bền vững và công bằng nhằm tôn trọng quyền cộng đồng”.

Tổ chức này tái khẳng định các đập trên dòng chính của sông Mekong là không cần thiết cho nhu cầu năng lượng và nước của khu vực.

Tiềm năng to lớn về hiệu suất năng lượng và năng lượng tái tạo phi thủy điện bền vững, với những tiến bộ nhanh chóng về công nghệ sản xuất, truyền tải và dự trữ, có chi phí ngày càng giảm, có thể giúp đảm bảo an ninh năng lượng cho người dân và các nền kinh tế trong khu vực mà không phá hủy các dòng sông và tài nguyên thiên nhiên.

Theo nhận định, các biện pháp tăng cường hiệu quả sử dụng năng lượng và năng lượng tái tạo phi thủy điện có thể triển khai rộng rãi hơn, nhanh chóng hơn với chi phí thấp hơn so với các dự án thủy điện quy mô lớn tập trung.

Để tạo nên sự chuyển dịch năng lượng công bằng trên dòng Mekong, Liên minh Cứu sông Mekong đề nghị Chính phủ các nước ở hạ lưu sông Mekong và Ủy hội sông Mê Kông (MRC) tập trung vào các vấn đề:

(1) giải quyết các mối quan ngại bức thiết về tác động của các đập hiện có.

(2) Thực hiện đánh giá các phương án năng lượng toàn diện và có sự tham gia, ưu tiên các phương án đảm bảo thời gian theo hướng chuyển đổi năng lượng công bằng nhằm duy trì hệ sinh thái trọng điểm Mekong, trong khi vẫn đáp ứng và bảo vệ nhu cầu của cộng đồng trong khu vực.

Và cuối cùng (3) là giải quyết các mối quan tâm hàng đầu về quá trình Tham vấn trước.

Tổ chức này lưu ý đã nhiều lần cảnh báo những sai sót nghiêm trọng trong các quy trình Tham vấn trước. Những băn khoăn và kiến nghị của xã hội dân sự, chính phủ các nước thành viên MRC và các đối tác phát triển, bao gồm việc kêu gọi cung cấp thêm thông tin và các nghiên cứu liên quan, hiện vẫn chưa được giải quyết.

“Thay vì sử dụng ngân sách vào quy trình Tham vấn trước còn nhiều lỗ hổng, các nguồn lực nên trực tiếp đầu tư vào việc đánh giá các phương án năng lượng toàn diện có sự tham gia nhằm định hình tương lai năng lượng bền vững hơn, công bằng hơn và đảm bảo lợi ích kinh tế cho các nước thành viên trong khu vực.

Đánh giá này nên ưu tiên vào vấn đề chuyển dịch năng lượng, đi kèm với đảm bảo không có sự thay đổi nghiêm trọng nào đến nguồn tài nguyên khi phát triển, sản xuất, phân phối và tiêu thụ năng lượng nhằm bảo vệ môi trường và quyền lợi của người dân” – Liên minh Cứu sông Mekong viết.

Vĩnh Long