Ngô Chi Mai: Nữ sĩ nổi tiếng là con nuôi Nguyễn Trãi

Vợ chồng Nguyễn Trãi và Nguyễn Thị Lộ có người con gái nuôi mà ít người biết đến, đó là Ngô Chi Mai. Bà là người nổi tiếng bởi tài văn thơ, các tác phẩm của bà dù bị thất thoát nhiều, nhưng vẫn có những bài được lưu truyền đến nay.

Nguồn gốc xuất thân

Khi cuộc khởi nghĩa Lam Sơn nổ ra, lương thực đóng va trò rất quan trọng, việc này được Lê Lợi giao cho Ngô Từ đảm nhiệm và ông làm rất tốt. Sau này Ngô Từ trở thành khai quốc công thần của nhà Lê, được phong làm Tuyên phủ sứ Thái từ Thiếu bảo Quan nội hầu, được tặng Chương Khánh công, gia tặng Ý Quốc công.

Ngô Từ kết hôn với bà Đinh Thị Ngọc Kế là hậu duệ bên ngoại của Chiêu Văn vương Trần Nhật Duật. Hai vợ chồng có người con gái là Ngô Thị Ngọc Dao và con trai là Ngô Khế.

Ngọc Dao sau này lớn lên trở thành phi tần của vua Lê Thái Tông, còn Ngô Khế có người con gái là Ngô Chi Lan. Khi Ngọc Dao nhập cung làm phi tần của Vua thì Ngô Chi Lan còn nhỏ, cũng hay vào cung chơi cùng cô của mình.

Trở thành con nuôi của vợ chồng Nguyễn Trãi

Lúc này vợ Nguyễn Trãi là bà Nguyễn Thị Lộ rất giỏi văn chương, thơ phú, được vua Thái Tông ban chức Lễ nghi học sĩ để giảng dạy văn chương cho hậu cung của Vua. Từ đó Nguyễn Thị Lộ quen biết với Ngọc Dao và hai người ngày càng thân thiết.

Thấy Nguyễn Thị Lộ có phần không vui vì lâu rồi vẫn chưa có con, bà Ngọc Dao liền giới thiệu cháu mình là Chi Lan cho vợ chồng Nguyễn Trãi. Hai vợ chồng nhận Chi Lan làm con nuôi, đổi tên sang họ Nguyễn là Nguyễn Hạ Huệ. Từ đó Nguyễn Thị Lộ cũng dạy văn chương cho con gái nuôi của mình.

Lúc này một bà phi là Nguyễn Thị Anh sinh được Hoàng tử Bang Cơ, khi được 6 tháng tuổi đã được phong làm Thái tử. Thấy bà Ngọc Dao mang thai 10 tháng vẫn chưa sinh, Nguyễn Thị Anh gièm pha với Vua là thai nhi sẽ hại hoàng gia, Vua liền nghe theo.

Vợ chồng Nguyễn Trãi hết lòng xin Vua cho mẹ con Ngọc Dao ra khỏi cung, cuối cùng Vua chấp thuận. Vợ chồng Nguyễn Trãi hết lòng tìm cách che dấu để bà Ngọc Dao được an toàn và sinh hạ được Hoàng tử.

Chạy trốn lưu lạc

Năm 1442 xảy ra vụ án Lệ Chi Viên, vua Lê Thái Tông mất trong vườn nhà của Nguyễn Trãi. Vợ chồng Nguyễn Trãi bị khép tội giết Vua, tru di tam tộc.

Ngô Chi Lan phải cải trang chạy trốn đến nhiều nơi, đổi sang tên khác. Sau đó Ngô Chi Lan đến huyện Kim Hoa làm con nuôi cho một gia đình ở đây, lớn lên thì kết hôn với một giáo thụ là Phù Thúc Hoành người làng Phù Lỗ, huyện Sóc Sơn.

Đến khi con trai của Ngọc Dao là Lê Tư Thành lên ngôi Vua, hiệu là Lê Thánh Tông, đã giải oan cho Nguyễn Trãi. Lúc này Ngô Chi Lan mới dám trở về gặp lại cô mình là Ngọc Dao và gặp anh họ cũng chính là vua Thánh Tông.

Trở thành nữ sĩ nổi tiếng

Ngô Chi Lan giỏi chữ nghĩa nên được Vua phong cho làm “Phù gia nữ học sĩ” để tiếp tục công việc của mẹ nuôi Nguyễn Thị Lộ là dạy học cho các cung nghi trong Triều.

Ngô Chi Lan nổi tiếng đẹp người, đẹp nết, giỏi thi ca, thông hiểu âm nhạc và viết chữ đẹp. Chính vì vậy mà bà được vua Lê Thánh Tông ban hiệu là “Kim Hoa nữ học sĩ”, được tham dự nhiều hội thơ ca.

Tương truyền một lần Vua dạo bước thưởng ngoạn ở Thanh Dương Môn, thấy mây biếc bay la đà rất đẹp. Tức cảnh sinh tình, Vua sai người vịnh cảnh, nhưng khi nghe xong thấy không ưng ý lắm, liền truyền cho Ngô Chi Lan làm. Bà liền làm luôn một chương tuyệt phẩm với 2 câu kết dịch thơ là:

Điện ngọc ngói mời mây biếc phủ
Cẩm Giang sóng lụa sắc hồng dâng.

Nghe xong Vua tắm tắc khen hay.

Một lần Ngô Chi Lan cùng Thái hậu Ngọc Dao cùng du ngoạn đến núi Vệ Linh (núi Sóc, thuộc xã Phù Linh, huyện Sóc Sơn ngày nay). Được nghe và nhìn thấy sự tích về Thánh Gióng, Chi Lan cảm khái mà sáng tác bài thơ, dịch là:

Vệ Linh cây cỏ lẫn mây ngàn
Muôn tía nghìn hồng đẹp thế gian
Ngựa sắt lên trời tên rạng sử
Anh hùng còn mãi với giang san.

Bài thơ nhanh chóng được truyền đi khắp nơi, xếp vào hàng tuyệt tác. Vua khen và tặng cho bà cặp áo gấm màu lục, ngoài có phủ áo sa mỏng màu thiên thanh. Bài thơ được lưu lại trong đền Sóc Sơn và vẫn còn cho đến nay.

Tài năng văn chương, thơ phú của Ngô Chi Lan vang xa, càng nổi tiếng hơn khi là phận nữ, khiến các tao nhân mặc khách kính nể.

Làm tròn vai trò người vợ

Trong khi Ngô Chi Lan nổi tiếng, thì chồng là Phù Thúc Hoành vốn xuất thân hàn vi, chỉ làm đến Giáo thụ dạy học, vì thế mà có nhiều điều tiếng. Thế nhưng mặc cho miệng lưỡi thế gian, Ngô Chi Lan vẫn yêu thương và tôn trọng chồng mình, làm tròn chức phận của người vợ.

Rồi tiếng đồn lại rộ lên về quan hệ giữa vua Lê Thánh Tông và Ngô Chi Lan. Những chuyện này Phù Thúc Hoành nghe được nhưng ông cũng tin vợ. Một lần Ngô Chi Mai vào trong cung muộn mà chưa về, Phù Thúc Hoành có phần mong nhớ liền làm bài thơ “Ý xưa” rồi cho người đưa vào cung cho vợ:

Hà diệp lục như cái
Hà hoa hồng tử nhan
Trướng quân vị đắc kiến
Trì thương không bàn hoàn

nghĩa là:

Lá sen xanh như chiếc tán
Hoa sen hồng tựa má đào
Nhớ người mà chưa được gặp
Ngẩn ngơ thơ thẩn bên ao

Ngô Chi Lan nhận được thơ của chồng thì cũng làm 4 bài “Xuân”, “Hạ”, “Thu”, “Đông” để đáp lại, trong đó bài bài “Hạ” được xem là hay nhất:

Phong xuy liễu hoa hồng phiến phiến,
Giai nhân nhàn đả thu thiên viện.
Thương xuân bối lập nhất hoàng oanh,
Tích cảnh ai đề song tử yến.
Đình châm vô ngữ thuý my đê,
Quyện ỷ sa song mộng dục mê.
Khước quái quyển liêm nhân hoán khởi,
Hương hồn chung bất đáo Liêu Tê

Dịch thơ là:

Gió rung hoa lựu tơi bời
Trên du tha thướt dáng người giai nhân
Oanh vàng ủ rũ thương xuân
Én đôi tiếc cảnh tần ngần trên cây
Đừng làm rủ thấp đôi mày
Nương song hồn mộng xa bay cuối trời
Cuối rèm ai cứ gọi hoài
Để hồn em chẳng được bay tới chàng.

Tưởng nhớ

Khi vua Lê Thánh Tông mất, trong dịp lễ Đại Hành (lễ đặt thụy hiệu), Ngô Chi Lan làm bài thơ điếu khóc Tiên Hoàng nổi tiếng, dịch thơ là:

Ba chục năm dư ngự điện vàng
Chín châu bốn bể gội ân quang
Đông Tây mở đất miền cương giới
Sự nghiệp ngang trời mệnh đế vương
Tuyết phủ xe tiên mờ mịt bóng
Hoa chờ vườn ngự bẽ bàng hương
Quán triều canh vắng còn thơ mộng
Sầu ngắm Kiều sơn lệ mấy hàng.

Sau đó Ngô Chi Lan cùng chồng về sống nơi quê chồng ở Phù Lỗ đến cuối đời. Sau khi bà mất, dân chúng thương tiếc dựng đền thờ ngay trên nền nhà của bà (này là thôn Đoài, xã Phù Lỗ, huyện Sóc Sơn), gọi là miếu Nhà Bà.

Ngày 17 tháng 9 âm lịch là ngày giỗ nữ sĩ Ngô Chi Lan. Hàng năm cứ đến dịp giỗ bà là dân chúng quanh vùng tổ chức rất long trọng suốt 3 ngày liền, từ ngày 15 đến hết ngày 17 tháng 9, khách thập phương cũng nhộn nhịp đến tham dự.

Trần Hưng

Xem thêm:

• Hai lần nhận được tiên tri, Nguyễn Trãi vẫn bị tru di tam tộc
• Chuyện vua Lê Thánh Tông vi hành trong dân gian

Mời xem video: