Ngụy biện và những thủ đoạn ngụy biện thông thường

Socrates là triết gia Hy Lạp cổ đại. Ông được mệnh danh là bậc thầy về lý luận, truy vấn. Ông thường đưa ra một loạt các câu hỏi, từ đó rút ra những chân lý. Những câu hỏi của Socrates thoạt nghe có vẻ rất đơn giản, nhưng ý nghĩa và bao hàm đạo lý thâm sâu, là bài học cho hậu nhân.

Dưới đây xin trích dẫn một ví dụ để giải thích về ngụy biện của ngài Socrates.

Rốt cuộc, ngụy biện là gì?

Trong một lần lên lớp, các học sinh của nhà hiền triết Socrates đã thỉnh giáo ông rằng: “Thưa thầy, thầy có thể lấy ví dụ thực tế để nói rõ một chút rốt cuộc thế nào là ngụy biện được không ạ?”.

Ngài Socrates suy nghĩ một chút, sau đó nói: “Có hai người đến nhà thầy làm khách, một người rất sạch sẽ, còn người kia thì rất bẩn thỉu. Thầy mời hai người này đi tắm, các em thử nghĩ xem, hai người họ ai sẽ là người đi tắm trước?”

Một em học sinh lớn tiếng nói: “Điều này mà thầy còn phải hỏi sao, tất nhiên là người bẩn thỉu kia rồi ạ!“

“Sai rồi, là người sạch sẽ kia!” Ngài Socrate phản bác nói: “Bởi vì người sạch sẽ kia đã dưỡng thành thói quen tắm rửa, còn người bẩn thỉu lại cho rằng không cần phải tắm rửa. Các em hãy nghĩ thử đi, rốt cuộc ai sẽ đi tắm trước đây?“

Hai học sinh đáp: “Là người sạch sẽ kia ạ!”

Ngài Socrates lại phản bác nói: “Không đúng, là người bẩn thỉu. Bởi vì người bẩn thỉu cần phải tắm rửa hơn là người sạch sẽ kia!” 

Sau đó, Ngài Socates lại hỏi thêm lần nữa: “Vậy thì, trong hai người khách rốt cuộc ai sẽ đi tắm trước đây?”

Ba em học sinh lớn tiếng lặp lại câu trả lời lần thứ nhất: “Là người bẩn thỉu!“ 

“Lại không đúng rồi. Đương nhiên là cả hai người đều sẽ đi tắm!“ Ngài Socrates nói: “Bởi người sạch sẽ có thói quen tắm rửa, còn người bẩn thỉu kia thì cần phải đi tắm. Thế nào, rốt cuộc ai sẽ là người đi tắm trước đây?“

Bốn em học sinh lưỡng lự trả lời: “Thế thì xem ra là cả hai người đều sẽ đi tắm!”

“Không đúng, cả hai đều sẽ không tắm“. Socrates giải thích nói: “Bởi vì người bẩn thỉu không có thói quen tắm rửa, còn người sạch sẽ kia thì không cần phải tắm!”

“Lời thầy nói đều có đạo lý cả, nhưng chúng em rốt cuộc nên phải hiểu thế nào đây?“ Các học sinh có vẻ bất mãn nói: “Mỗi lần thầy nói đều không như nhau, nhưng lại đều luôn đúng cả!“.

Ngài Socrates nói: “Chính là như vậy! Các em xem, ở bề ngoài, ở hình thức xem ra thì dường như là vận dụng thủ đoạn suy luận chính xác nhưng trên thực tế lại là trái với quy luật khách quan, đưa ra kết luận nghe thì thấy đúng nhưng lại là sai, đây chính là ngụy biện! Thủ đoạn ngụy biện thông thường là thay đổi luận đề, bịa đặt luận cứ, luận chứng vòng vo, suy luận máy móc, nói to nói nhiều để lấn át lẽ phải, cắt câu lấy nghĩa (lấy một câu trong lời nói của người khác rồi giải thích theo ý mình)…”

>> 9 câu ngụy biện điển hình của người Việt

“Lỗi logic” trong ngụy biện

Các học sinh lại thỉnh giáo ngài Socrates rằng: “Thưa thầy, ngụy biện chính là cố ý làm luận chứng cho lý lẽ sai trái nào đó, lỗi logic tinh vi không dễ phát hiện. Thầy có thể dùng ví dụ để làm rõ một chút làm sao mới có thể nhìn thấy được lỗi logic trong ngụy biện đó đây?”

Ngài Socrates suy nghĩ một hồi, đưa ra một ví dụ kiểm tra trí khôn: “Có hai người công nhân cùng nhau sửa chữa ống khói đã nhiều năm chưa từng sửa chữa. Khi họ chui từ ống khói ra, một người thì rất sạch sẽ, còn người kia thì muội than nhem nhuốc khắp người. Thầy hỏi các em, ai sẽ đi tắm trước đây?“

Một em học sinh nói: “Đương nhiên là người công nhân bị bụi bám đầy người sẽ đi tắm trước ạ!“

Ngài Socrates nói: “Thật sao? Mong các em hãy chú ý, người công nhân sạch sẽ thấy người kia bụi bẩn khắp người, anh ta chắc chắn sẽ cho rằng từ trong ống khói chui ra thật sự rất bẩn. Còn người bụi bẩn kia nhìn sang thì thấy đối phương rất sạch sẽ, lúc đó anh ta khẳng định sẽ cho rằng bản thân mình nhất định cũng rất sạch sẽ. Bây giờ thầy hỏi các em, ai sẽ là người đi tắm trước?“

Hai em học sinh rất phấn khích tranh nhau trả lời trước: “Ồ! Em biết rồi! Người công nhân sạch sẽ nhìn thấy người công nhân kia toàn thân bụi bẩn, nên tất nhiên sẽ cho rằng bản thân mình cũng bẩn như vậy. Còn người công nhân người đầy bụi bẩn kia bởi vì thấy đối phương sạch sẽ, nên sẽ tưởng rằng mình cũng sạch sẽ như vậy. Thế nên, nhất định là người công nhân sạch sẽ đó sẽ chạy đi tắm rửa trước rồi.”

Ngài Socrates nhìn các em học sinh khác một lát, dường như tất cả họ đều đồng ý với câu trả lời này.

Ngài Socrates lại chậm rãi nói: “Đáp án này cũng không đúng. Hai người cùng chui từ trong ống khói đó ra, làm sao có thể có chuyện người này sạch sẽ, còn người kia bẩn thỉu được? Đây chính là trái với quy luật khách quan, cũng chính là lỗi logic trong ngụy biện“.

Các em học sinh lại thỉnh giáo ngài Socrates: “Thưa thầy, vậy ta nên đối đãi như thế nào với tác dụng của ngụy biện đây?“.

Ngài Socrates trả lời: “Biết ăn nói không bằng biết lắng nghe. Ngụy biện nhìn ngoài thì thấy hiệu nghiệm, nhưng chỉ hữu hạn thôi. Xảo trá không bằng vụng về mà chân thành, muôn vàn diệu kế không bằng sống đúng đạo làm người”.

An Hòa (dịch và t/h)

Xem thêm: