4 nhóm bệnh mạn tính xuất phát từ rối loạn chuyển hóa

Khánh Ngọc
•
Thứ Tư, 03/12/2025

Phần lớn các bệnh mạn tính không khởi phát đột ngột – chúng bắt đầu từ sự rối loạn trong chuyển hóa. Khi việc phát hiện sớm và phòng ngừa ngày càng dễ dàng hơn bao giờ hết, chúng ta có thể chủ động can thiệp trước khi bệnh kịp phát tác.

Lá gan: Trung tâm chuyển hóa quan trọng của cơ thể

“Tôi tin rằng chuyển hóa – và tình trạng sức khỏe hoặc bệnh lý liên quan đến nó – là nguyên nhân gốc rễ của nhiều bệnh mạn tính mà chúng ta đang phải đối mặt trong thế kỷ 21”, bác sĩ Robert Lufkin, Giáo sư Y khoa tại Đại học California – Los Angeles và Đại học Nam California, đồng thời là tác giả sách bán chạy nhất của tờ New York Times, chia sẻ với The Epoch Times.

Ngày nay, việc phát hiện sớm và phòng ngừa đã trở nên dễ dàng hơn bao giờ hết, mở ra một “cơ hội hành động” trước khi bệnh tiến triển.

Cách rối loạn chuyển hóa lan rộng

Mặc dù thường được dùng thay thế cho nhau, hai thuật ngữ bệnh chuyển hóa và rối loạn chuyển hóa không hoàn toàn giống nhau. Bệnh chuyển hóa là các rối loạn như tiểu đường loại 2, béo phì hoặc gan nhiễm mỡ – những tình trạng có tiêu chuẩn chẩn đoán rõ ràng và cần can thiệp điều trị. Trong khi đó, rối loạn chuyển hóa chỉ những mất cân bằng sớm – chẳng hạn như kháng insulin hoặc tiền tiểu đường – chưa đủ tiêu chuẩn để gọi là bệnh nhưng cảnh báo nguy cơ trong tương lai.

“Tóm lại, rối loạn thường xuất hiện trước bệnh lý”, ông Lufkin cho biết.

Rối loạn chuyển hóa chủ yếu xoay quanh hai vấn đề cốt lõi: kháng insulin và viêm mạn tính. Khi tế bào trở nên kháng insulin, tuyến tụy buộc phải tiết nhiều insulin hơn để bù đắp, từ đó tạo gánh nặng cho cơ thể và thúc đẩy các rối loạn chuyển hóa toàn thân.

*Đề kháng insulin là một dấu hiệu cảnh báo các bệnh lý liên quan đến chuyển hóa*

Tim mạch: Nồng độ insulin và glucose tăng cao kéo dài sẽ làm tổn thương lớp nội mạc mạch máu, thúc đẩy xơ cứng động mạch, huyết áp cao và hình thành mảng xơ vữa – những yếu tố then chốt làm tăng nguy cơ nhồi máu cơ tim và đột quỵ.
Ung thư: Insulin là một yếu tố kích thích tăng trưởng mạnh. Khi insulin và các hormone như IGF-1 duy trì ở mức cao, chúng thúc đẩy tế bào phát triển và phân chia, tạo môi trường thuận lợi cho sự hình thành và phát triển của khối u ác tính.
Não bộ: Rối loạn chuyển hóa đóng vai trò trung tâm trong suy giảm nhận thức đến mức bệnh Alzheimer đôi khi được gọi là tiểu đường loại 3. Kháng insulin trong não cản trở khả năng sử dụng glucose làm năng lượng, dẫn đến stress oxy hóa và tích tụ các mảng bám độc hại. Viêm mạn tính do kiểm soát đường huyết kém cũng góp phần quan trọng trong trầm cảm và lo âu.
Gan: Dư thừa glucose và chất béo khiến gan quá tải và buộc phải dự trữ lượng thừa dưới dạng mỡ, dẫn đến bệnh gan nhiễm mỡ và có thể tiến triển thành xơ hóa, thậm chí xơ gan.

Vì sao ai cũng có nguy cơ

Bất chấp những giả định thông thường, các chuyên gia cảnh báo rằng tỷ lệ mắc bệnh tiểu đường loại 2 và kháng insulin ngày càng tăng cho thấy mọi người đều có thể nằm trong nhóm nguy cơ, kể cả những người vận động thường xuyên và duy trì cân nặng khỏe mạnh.

“Chúng ta chưa từng thấy những con số như thế này trong lịch sử loài người, ngay cả khi đã điều chỉnh theo sự khác biệt về dân số. Là một bác sĩ, trước đây tôi từng nghĩ – và nhiều đồng nghiệp của tôi vẫn nghĩ như vậy – rằng đây là một hệ nhị phân: hoặc là bạn mắc tiểu đường loại 2, hoặc là không”.

Tuy nhiên, bệnh tiểu đường loại 2 và kháng insulin không vận hành như một công tắc bật – tắt mà chỉ một số người gặp phải. Thực tế này được minh chứng qua chia sẻ của bác sĩ Adonis Saremi, chuyên gia về Y học Béo phì với ba chứng chỉ hành nghề, trong cuộc phỏng vấn với The Epoch Times. “Tôi là người thực sự mắc tiền tiểu đường – một điều khá bất ngờ vì tôi cực kỳ năng động và cố gắng duy trì chế độ ăn uống cân bằng. Thế nhưng, trong hai năm qua, chỉ số HbA1C [xét nghiệm máu đo lượng đường huyết trung bình] của tôi vẫn là 5,7”.

Chỉ số HbA1C ở mức 5,7% đánh dấu ngưỡng tiền tiểu đường, trong khi mức 6,5% trở lên xác định là bị bệnh tiểu đường loại 2. Sự khác biệt giữa lối sống khỏe mạnh và các chỉ dấu sinh học của Saremi cho thấy rối loạn chuyển hóa có thể âm thầm khởi phát, ngay cả ở những người trông có vẻ hoàn toàn khỏe mạnh.

Chỉ số cân nặng đơn thuần là một thước đo kém chính xác về sức khỏe chuyển hóa – khoảng 20% người gầy vẫn không khỏe mạnh về mặt chuyển hóa, theo bà Michal Mor, Tiến sĩ sinh lý học và là đồng sáng lập công ty sức khỏe chuyển hóa Lumen. “Sức khỏe chuyển hóa không chỉ dành cho bệnh nhân – mà còn dành cho cả người khỏe mạnh”, bà chia sẻ với The Epoch Times.

Những dấu hiệu tinh vi của rối loạn chuyển hóa giai đoạn sớm

Cơ thể thường gửi những tín hiệu âm thầm trước khi bệnh lý chuyển hóa thực sự hình thành.

Các vấn đề về răng miệng, chẳng hạn như sâu răng, có thể phản ánh tình trạng mất cân bằng chuyển hóa từ rất sớm trước khi được chẩn đoán mắc bệnh tiểu đường, bởi sức khỏe chuyển hóa kém và sâu răng đều xuất phát từ cùng một gốc rễ: tiêu thụ thường xuyên carbohydrate tinh chế.

Làn da cũng có thể đưa ra những dấu hiệu cảnh báo ban đầu. Mụn thịt và chứng gai đen – những mảng da sẫm màu, dày, thường thấy ở vùng cổ – liên quan chặt chẽ đến tình trạng kháng insulin. Một đánh giá tổng quan năm 2018 đăng trên Clinics in Dermatology (Tập san Lâm sàng Da liễu) cho thấy những người mắc bệnh vẩy nến có tỷ lệ mắc hội chứng chuyển hóa cao hơn đáng kể, bao gồm kháng insulin và tiểu đường loại 2.

Mụn trứng cá dai dẳng và các bệnh lý viêm mạn tính như hen suyễn, viêm mũi dị ứng và bệnh chàm cũng thường xuất hiện song song với rối loạn chuyển hóa.

Tăng cân, đặc biệt là tích mỡ vùng bụng, là dấu hiệu cơ thể bắt đầu kém hiệu quả hơn trong việc chuyển hóa thức ăn thành năng lượng và dễ dự trữ calo dư thừa thành mỡ. Cảm giác mệt lả là một tín hiệu tinh tế khác, thường phản ánh tình trạng rối loạn dung nạp glucose hoặc kháng insulin. Các chỉ dấu sinh học lâm sàng như huyết áp tăng dần, cholesterol hoặc triglyceride cao cũng có thể xuất hiện nhiều năm trước khi bệnh tiểu đường hoặc béo phì được chẩn đoán.

Bạn có thể làm gì ngay hôm nay

Theo bác sĩ Lufkin, lựa chọn lối sống đóng vai trò then chốt đối với sức khỏe chuyển hóa – và chính bệnh nhân là người hiểu rõ nhất về cuộc sống của mình.

“Chúng ta đang bước vào một kỷ nguyên mới của chăm sóc sức khỏe, trong đó lối sống là nền tảng. Đối với nhiều người, đó có thể là liều thuốc mạnh mẽ nhất mà họ từng có”, ông nói.

“Bạn có thể quyết định ngay hôm nay: Đây là điều tôi sẽ làm. Và quyết định đó sẽ tạo ra tác động rất lớn đến sức khỏe chuyển hóa của bạn cả trong ngắn hạn lẫn dài hạn”, Tiến sĩ Momchilo Vuyisich, chuyên ngành hóa sinh, chia sẻ với The Epoch Times.

Ông khuyến nghị nên bắt đầu từ những điều căn bản: Điều chỉnh chế độ ăn uống, loại bỏ thực phẩm siêu chế biến, duy trì 1,5 giờ tập mỗi tuần và 1,5 giờ tập sức mạnh, đồng thời ngủ đủ 8 giờ mỗi đêm. Cuối cùng nhưng không kém phần quan trọng, ông nhấn mạnh rằng: Phải quản lý căng thẳng.

“Nếu mọi người luôn căng thẳng, mọi nỗ lực khác đều không còn nhiều ý nghĩa”, ông Vuyisich nói. Căng thẳng mạn tính khiến nồng độ cortisol duy trì ở mức cao, làm rối loạn điều hòa insulin và thúc đẩy tích mỡ bụng, khiến chế độ ăn uống và tập luyện kém hiệu quả hơn.

Nhiều bệnh lý chuyển hóa có thể cải thiện – thậm chí đôi khi đảo ngược – thông qua việc giảm cân, điều chỉnh chế độ ăn uống, tập luyện và khi cần thiết, điều trị bằng thuốc.

Các biện pháp bảo vệ sức khỏe chuyển hóa

Hiện nay, một số công cụ và xét nghiệm đang dần xuất hiện, cho phép theo dõi sức khỏe chủ động hơn.

Máy theo dõi đường huyết liên tục (CGM)

CGM là các cảm biến nhỏ, thường được gắn ở phần trên cánh tay, đo nồng độ glucose trong dịch mô và truyền dữ liệu theo thời gian thực về điện thoại thông minh. Trước đây chỉ có theo đơn, một số thiết bị CGM hiện đã được bán không cần kê đơn.

CGM hoạt động như một đồng hồ đo động cơ của quá trình chuyển hóa, cho thấy thực phẩm, vận động, căng thẳng, thậm chí cả đau đớn ảnh hưởng đến đường huyết như thế nào.

Một phân tích tổng hợp được công bố trên Diabetes Research and Clinical Practice (Tập san Nghiên cứu và Thực hành Lâm sàng về Bệnh tiểu đường) cho thấy CGM giúp người lớn mắc bệnh tiểu đường có thừa cân hoặc béo phì giảm lượng carbohydrate và tổng lượng calo nạp vào. Trong khi đó, một Đánh giá Tổng quan năm 2024 đăng trên International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity (Tập san Quốc tế về Dinh dưỡng Hành vi và Hoạt động Thể chất) ghi nhận những cải thiện vừa phải trong hành vi sức khỏe và kiểm soát đường huyết.

Bác sĩ Lufkin khuyến nghị mọi người nên thử CGM, bất kể tình trạng chuyển hóa hiện đại. “Đường huyết tăng vọt không tốt cho bất kỳ ai, dù có bị tiểu đường hay không“, vì mức glucose cao có thể gây tổn thương và dẫn đến kháng insulin, ông nói.

Xét nghiệm

Hai dấu ấn sinh học có thể cảnh báo sớm các vấn đề chuyển hóa. Bác sĩ Lufkin gợi ý nên nhờ bác sĩ kiểm tra:

Hemoglobin (HbA1c): Phản ánh mức đường huyết trung bình trong ba tháng. Hầu hết các lần khám sức khỏe định kỳ hàng năm chỉ kiểm tra lượng đường trong máu lúc đói, điều này có thể bỏ sót các rối loạn chuyển hóa sớm.

Insulin lúc đói: Thường không được đưa vào các xét nghiệm định kỳ, nhưng mức insulin lúc đói cao có thể báo hiệu rối loạn chuyển hóa sớm trước khi HbA1c tăng.

Các công cụ mới nổi

Các công cụ giúp hiểu các mô hình chuyển hóa đặc thù của cơ thể không còn bị giới hạn ở phòng khám – chúng đang ngày càng nằm trong tầm tay bạn.

Thiết bị đeo: Các thiết bị này theo dõi vận động, giấc ngủ và căng thẳng, đồng thời cung cấp phản hồi theo thời gian thực. Một bài đánh giá hệ thống năm 2020 xuất bản trên JMIR mHealth và uHealth cho thấy thiết bị đeo có tiềm năng trong giám sát sức khỏe và quản lý bệnh mạn tính.

Công cụ dinh dưỡng cá nhân hóa: Máy theo dõi glucose liên tục, xét nghiệm hệ vi sinh vật đường ruột và các khuyến nghị dựa trên AI cho thấy cùng một loại thực phẩm có thể tác động khác nhau đến từng người, từ đó xây dựng chế độ ăn uống phù hợp. “Chúng tôi biết không có chế độ ăn uống nào phù hợp với tất cả mọi người. Chế độ ăn uống nào phù hợp với tôi?” Tiến sĩ Mor chia sẻ.

Chatbot AI: Một đánh giá năm 2023 được công bố trên The Journal of Medical Internet Research (Tập san Nghiên cứu Y học Trực tuyến) gồm 15 nghiên cứu cho thấy chatbot AI có thể hỗ trợ hiệu quả các hành vi lành mạnh, chẳng hạn như cải thiện chế độ ăn uống và luyện tập, nhờ khả năng cá nhân hóa, dễ tiếp cận và mở rộng quy mô.

Xét nghiệm di truyền: Xét nghiệm di truyền có thể tiết lộ các khuynh hướng rối loạn chuyển hóa, cung cấp bối cảnh để phòng ngừa. Một nghiên cứu năm 2019 đăng trên Cell (Tập san Tế bào) nhấn mạnh rằng điểm rủi ro di truyền giúp xác định những người có nguy cơ béo phì và các bệnh chuyển hóa liên quan cao hơn.

Xét nghiệm tại nhà giúp tiếp cận dễ dàng các chỉ số như HbA1C, insulin và lipid, cho phép phát hiện sớm và theo dõi xu hướng khi kết hợp với hướng dẫn từ chuyên gia y tế. Khi có hướng dẫn rõ ràng, việc tự xét nghiệm có thể giúp tăng quyền kiểm soát, cải thiện sự tham gia và giúp mọi người chủ động theo dõi sức khỏe chuyển hóa của chính mình.

Con đường phía trước

Hãy chủ động trong việc chăm sóc sức khỏe của chính mình, bác sĩ Lufkin khuyên. “Chúng ta là CEO của sức khỏe bản thân, còn bác sĩ chỉ là chuyên gia tư vấn”, ông nói. “Nếu bạn chưa bị cảnh báo qua các chỉ dấu sinh học, bạn nên tự quản lý sức khỏe của mình, bởi hiện nay các bác sĩ vẫn chưa thực sự ở tâm thế này – họ chưa đưa ra điều trị cho những người khỏe mạnh”, Tiến sĩ Mor chia sẻ.

Bà cho biết bà hình dung một tương lai, nơi mà mọi người thức dậy với suy nghĩ: “Hôm nay tôi muốn cải thiện sức khỏe chuyển hóa của mình”, thay vì chỉ nghĩ “Tôi muốn giảm cân”, Mor nói.

“Mọi thứ đều bắt nguồn từ chuyển hóa của chúng ta”, bà nhấn mạnh.

Hãy dùng dữ liệu để hướng dẫn quyết định, nhưng luôn nhớ rằng thực phẩm, vận động, giấc ngủ và quản lý căng thẳng vẫn là những công cụ mạnh mẽ nhất cho sức khỏe chuyển hóa suốt đời.

“Tất cả chúng ta đều có nguy cơ mắc một trong những bệnh lý mạn tính này. Tại sao phải chờ bác sĩ cảnh báo?” bác sĩ Lufkin đặt câu hỏi.

Theo The Epoch Times