Tiềm năng mới của Mỹ, thách thức thế độc quyền đất hiếm của Trung Quốc

Lý Ngọc
•
Thứ Sáu, 26/12/2025

Trong nhiều thập niên, Trung Quốc đã xây dựng và duy trì vị thế gần như độc quyền đối với chuỗi cung ứng đất hiếm và khoáng sản chiến lược – những vật liệu không thể thiếu cho nền kinh tế hiện đại, từ điện thoại thông minh, xe điện, năng lượng tái tạo cho tới vũ khí công nghệ cao. Tuy nhiên, trước rủi ro địa – chính trị ngày càng lớn, phương Tây đang tìm ra một con đường khác để phá vỡ sự phụ thuộc này: không chỉ khai thác mỏ mới, mà còn “đào lại” các nguồn tài nguyên vốn bị bỏ quên – từ dầu khí, chất thải công nghiệp đến rác thải điện tử.

Các nhà khoa học Mỹ đã phát triển một công nghệ có thể nhanh chóng thu hồi các kim loại đất hiếm và các khoáng chất quan trọng khác từ rác thải điện tử, tro và chất thải quặng với tác động môi trường tối thiểu. (Hình minh họa của The Epoch Times, Jeff Fitlow, Phòng thí nghiệm của James Tour/Đại học Rice, John Fredricks/The Epoch Times)

Trung Quốc và vũ khí hóa khoáng sản chiến lược

Các nguyên tố đất hiếm như neodymium hay dysprosium thực chất không hề hiếm về mặt trữ lượng. Vấn đề nằm ở chỗ chúng rất khó tách, xử lý và tinh luyện. Chính trong khâu này, Trung Quốc đã nắm giữ lợi thế tuyệt đối, kiểm soát khoảng 90% năng lực tinh chế và sản xuất vật liệu từ đất hiếm trên toàn cầu, bao gồm cả nam châm vĩnh cửu – thành phần cốt lõi của nhiều hệ thống quân sự và công nghệ cao.

Hệ quả là dù Mỹ, Úc, Brazil, Ấn Độ hay châu Phi có thể khai thác quặng, phần lớn vẫn phải gửi sang Trung Quốc để tinh luyện. Bắc Kinh hiểu rõ đòn bẩy này và từng nhiều lần sử dụng nó như một công cụ địa – chính trị: từ việc cắt xuất khẩu đất hiếm sang Nhật Bản năm 2010, cho tới các biện pháp hạn chế xuất khẩu trong các cuộc tranh chấp thương mại gần đây với Mỹ.

“Đường tắt” bất ngờ: Kim loại từ dầu mỏ và rác thải

Thay vì chờ đợi hàng chục năm để mở các mỏ mới – vốn đối mặt với thủ tục pháp lý phức tạp và phản đối môi trường – một số công ty khởi nghiệp phương Tây đang chọn con đường nhanh hơn: tận dụng hạ tầng sẵn có để thu hồi kim loại quý và khoáng sản chiến lược từ các nguồn phi truyền thống.

Eric Herrera, CEO của MaverickX, cho biết chỉ riêng ba quận có giếng dầu của Chevron ở Texas cũng có thể cung cấp đủ rhodium cho toàn thế giới. Rhodium là kim loại quý cực kỳ giá trị, được sử dụng để trung hòa khí thải độc hại. Theo ông, quy trình này không chỉ thu được rhodium mà còn nhiều kim loại khác như titan, nickel, vanadium, cobalt và đồng.

Ưu điểm lớn nhất là tốc độ và chi phí. Ngành dầu khí đã có sẵn giếng khoan, giấy phép nước và hạ tầng. Chỉ cần bổ sung hóa chất để tách kim loại là có thể vận hành ngay, nhanh hơn rất nhiều so với việc phát triển một mỏ truyền thống – vốn có thể mất 5–10 năm hoặc hơn. Hơn nữa, việc đóng một giếng dầu nếu không hiệu quả ít gây hậu quả nghiêm trọng hơn nhiều so với đóng cửa một mỏ kim loại lớn.

Herrera tin rằng, nếu mở rộng dần từ vài giếng lên cả mỏ dầu, phương Tây có thể từng bước bào mòn lợi thế chế biến của Trung Quốc.

Cách mạng từ rác thải điện tử

Một hướng đột phá khác đến từ lĩnh vực tái chế. Tại Đại học Rice (Texas), giáo sư James Tour đã phát triển công nghệ “Joule Flash Heating” – một quy trình gia nhiệt cực nhanh có thể tách đất hiếm và khoáng sản chiến lược từ rác thải điện tử, tro, xỉ và bã quặng chỉ trong vài giây, gần như không dùng nước hay axit.

Công nghệ này đã được thương mại hóa thông qua công ty Universal Matter, hiện sản xuất khoảng 1 tấn graphene mỗi ngày và ứng dụng trong bê tông, nhựa đường. Tiếp theo, các dự án tái chế đất hiếm cũng đang được triển khai. Một nhà máy ở Texas đã được cấp phép, và công ty Flash Metals USA đặt mục tiêu xử lý 20 tấn bảng mạch điện tử mỗi ngày vào năm 2026.

Đáng chú ý, hàm lượng kim loại trong rác thải điện tử có thể cao gấp tới 1.000 lần so với quặng tự nhiên. Theo Tour, những thiết bị bị vứt bỏ thực chất là “mỏ vàng” bị lãng quên.

Từ ưu thế của Mỹ đến thất bại chiến lược

Trớ trêu thay, công nghệ tách đất hiếm hiện đại lại có nguồn gốc từ Mỹ, được phát triển trong Dự án Manhattan thời Thế chiến II. Trong thập niên 1960–1970, Mỹ từng dẫn đầu thế giới với mỏ Mountain Pass ở California. Tuy nhiên, từ thập niên 1980, Trung Quốc – với chi phí thấp, trợ cấp nhà nước và tiêu chuẩn môi trường lỏng lẻo – đã dần chiếm lĩnh thị trường.

Một bước ngoặt quan trọng xảy ra năm 1995 khi General Motors bán công ty nam châm đất hiếm Magnequench cho một tập đoàn do Trung Quốc dẫn đầu, khiến Mỹ mất nhà sản xuất nam châm đất hiếm cuối cùng. Nhiều chính trị gia sau này coi đây là sai lầm chiến lược nghiêm trọng.

Theo các chuyên gia an ninh, sự thiếu hụt đất hiếm có thể gây tác động còn nghiêm trọng hơn cả thiếu chip bán dẫn. Gallium, chẳng hạn, không chỉ quan trọng với radar và vũ khí mà còn thiết yếu trong y tế, từ điện thoại thông minh đến máy chụp MRI. Việc gián đoạn nguồn cung có thể gây hiệu ứng dây chuyền trên toàn bộ nền kinh tế và quốc phòng.

Một số chuyên gia cho rằng, đối với Trung Quốc, đất hiếm không chỉ là hàng hóa mà là một phần của “chiến tranh không tiếng súng”. Trong khi đó, phương Tây đang cố gắng đáp trả bằng các biện pháp phi quân sự: công nghệ, đầu tư và xây dựng chuỗi cung ứng song song.

Chính phủ Mỹ và sự chuyển hướng chiến lược

Chính quyền Mỹ đã bắt đầu coi đất hiếm là ưu tiên chiến lược. Bộ Năng lượng Mỹ công bố gói đầu tư gần 1 tỷ USD cho chuỗi cung ứng khoáng sản chiến lược. Washington cũng đã tham gia cổ phần vào một số công ty như MP Materials, Vulcan Elements hay Lithium Americas, đồng thời ký kết các thỏa thuận khoáng sản với nhiều quốc gia.

Tại Úc, các dự án của Lynas, Iluka và Arafura đang biến nước này thành trung tâm chế biến đất hiếm lớn nhất ngoài Trung Quốc. Liên minh châu Âu cũng thông qua Đạo luật Nguyên liệu Thô Chiến lược, yêu cầu đến năm 2030, phần lớn vật liệu chiến lược phải được xử lý trong nội khối.

Thách thức còn nguyên: mỏ truyền thống và rào cản pháp lý

Dù công nghệ tái chế và thu hồi mở ra triển vọng mới, nhiều chuyên gia cho rằng Mỹ vẫn cần các mỏ truyền thống quy mô lớn để thực sự độc lập. Dự án Pebble ở Alaska – một trong những mỏ đồng và vàng lớn nhất thế giới – là ví dụ điển hình cho khó khăn này: hơn 25 năm qua vẫn bị đình trệ vì thủ tục và kiện tụng.

Các nhà phân tích cảnh báo rằng, nếu không cải cách mạnh mẽ quy trình cấp phép, phương Tây khó có thể bắt kịp tốc độ mà Trung Quốc đã đạt được nhờ hệ thống phê duyệt tập trung và nhanh chóng.

Không cạnh tranh trực diện, mà xây dựng chuỗi cung ứng song song

Một số lãnh đạo ngành cho rằng, thay vì cố “đánh bại” Trung Quốc trong cuộc đua giá rẻ, Mỹ và đồng minh nên tập trung xây dựng chuỗi cung ứng độc lập, đủ đáp ứng nhu cầu của mình. Tái chế nam châm và rác thải điện tử được xem là giải pháp ngắn hạn hiệu quả nhất.

Nhiều dự án cũng đang hướng ra ngoài nước Mỹ, đặc biệt là Trung Á như Kazakhstan – nơi có trữ lượng lớn tungsten và các khoáng sản chiến lược khác.

Dù không thể thay thế hoàn toàn Trung Quốc trong ngắn hạn, xu hướng hiện nay cho thấy cán cân đang dần thay đổi. Công nghệ mới, đầu tư nhà nước và nhận thức về an ninh quốc gia đang thúc đẩy phương Tây hành động nhanh hơn.

Như một chuyên gia nhận định, mỗi dự án thành công giống như “rút đi một mũi tên khỏi ống tên của Trung Quốc”. Cuộc chiến đất hiếm vì thế không chỉ là câu chuyện tài nguyên, mà là phép thử cho khả năng tự chủ chiến lược của thế giới tự do trong kỷ nguyên cạnh tranh quyền lực mới.