Sơn Đồng: Làng văn hóa khoa bảng của đất Thăng Long
- Trần Hưng
- •
Làng Sơn Đồng (thuộc Hoài Đức, Hà Nội) nổi tiếng với nghề làm tượng, và cũng nổi danh bởi truyền thống hiếu học, có 9 người đỗ đại khoa.
Làng Sơn Đồng có từ thời Hai Bà Trưng, làng nhỏ bé và từ xưa đến nay chỉ có 2 xóm. Thời nhà Đinh làng có 2 vị tướng là Vương Thanh Cao và Đào Trực giúp Vua đánh dẹp 12 Sứ quân thống nhất Giang Sơn. Trong lịch sử khoa bảng từ thời nhà Trần đến nhà Nguyễn, ngôi làng bé nhỏ chỉ có 2 thôn xóm nhưng có 9 người đỗ đại khoa, có người giữ các vị trí quan trọng trong Triều đình.
Hai anh em một nhà đều đỗ đạt
Trong số 9 người đỗ đại khoa của làng thì Nguyễn Trí Vị nổi tiếng bởi cuộc đời của ông gắn bó với trường Quốc Tử GIám.
Theo gia phả thì tử nhỏ Nguyễn Trí Vị cùng anh mình là Nguyễn Trí Cung đã thi đua học. Khoa thi năm 1703, người anh Nguyễn Trí Cung tham gia kỳ thi, vượt qua các trường thi Hương và thi Hội, đến kỳ thi Đình đỗ Đệ tam giáp đồng tiến sĩ xuất thân. Nguyễn Trí Cung vinh quy bái tổ về làng trong niềm vui hân hoan tự hào của cả làng. Việc này giúp Nguyễn Trí Vị quyết tâm siêng năng dùi mài kinh sử.
Khoa thi sau Nguyễn Trí Vị tham dự và đỗ kỳ thi Hương, nhưng lại không thể vượt qua tứ trường kỳ thi Hội. Nguyễn Trí Vị được bổ nhiệm là Tri huyện Thiên Bàn (Nam Định), nhưng ông vẫn quyết tâm đèn sách chuẩn bị cho kỳ thi tiếp theo.
Khoa thi năm 1710 Nguyễn Trí Vị đi thi, một lần nữa không vượt qua được tứ trường kỳ thi Hội.
Hai khoa thi liên tục chỉ đỗ thi Hương mà không vượt qua được Hội nhưng Nguyễn Trí Vị không hề nản lòng. Đến khoa thi năm 1712 thời vua Lê Dụ Tông, ông vượt được tứ trường kỳ thi Hội, vào đến kỳ thi cuối cùng là thi Đình và đỗ Đệ tam giáp đồng tiến sĩ xuất thân.
Thi đỗ, ông được cử làm Giám sát ngự sử đạo Hải Dương.
Năm 1714 ông được thăng chức Hiến sát sứ tỉnh Thái Nguyên, hàm chánh lục phẩm. Ông làm việc tốt nên được gọi về Kinh làm Hàn lâm viện Đãi chế.
Đến năm 1737 ông được cử làm Tế tửu trường Quốc Tử Giám tức đứng đầu trường chuyên đào tạo các bậc hiền tài. Nguyễn Trí Vị đã có những chính sách thay đổi ở trường Quốc Tử Giám nhằm nâng cao hiệu quả. Ông cũng góp công xây dựng Văn miếu ở Đan Phượng và là người viết bài ký trên bia của Văn miếu này.
Năm 1743, Nguyễn Trí Vị mất, thọ 74 tuổi. Vua ban tặng cho ông tước Đặc tiến Kim tử Vinh lộc Đại phu, Công bộ Hữu thị lang Đan Sơn bá, và ban cho 500 quan tiền để làm ma chay, 200 quan cho con cháu dùng vào việc thờ cúng hàng năm.
“Nhất dạ tất thành”: Ngôi nhà chỉ hoàn thành trong một đêm
Người dân Sơn Đồng vẫn còn lưu truyền mãi câu chuyện ngôi nhà “nhất dạ tất thành” tức ngôi nhà chỉ xây trong một đêm của ông Nguyễn Viết Thứ.
Nguyễn Viết Thứ sinh trưởng trong gia đình có truyền thống thi thư, mới chỉ 14 tuổi đã đỗ kỳ thi Hương dười thời Lê Trung Hưng
Năm 21 tuổi Nguyễn Viết Thứ vượt qua kỳ thi Hội và bước vào thi Đình. Bài văn sách của ông xuất sắc được chấm đỗ đầu. Vì khoa thi này không lấy Tam khôi (Trạng nguyên, Bảng nhãn, Thám hoa) nên ông đỗ Đình nguyên, làm quan đến Tham tụng tức Tể tướng đầu triều.
Thời đấy có ông Nguyễn Công Triều làm trấn thủ Sơn Tây mượn Triều đình con voi để kéo nguyên vật liệu làm đình chùa và đường đi cho dân chúng, chẳng may con voi bị chết.
Theo luật lúc đó mượn voi Triều đình rồi làm chết thì phải làm con voi bằng tre to như con voi đã mượn, rồi đổ tiền vàng cho đầy thì mới thoát tội, nếu không sẽ bị xử rất nặng. Với cách xử như thế ông Triều có lấy hết gia sản cũng không đủ tiền đổ đầy con voi mà trả nợ.
Trong phiên thiết triều, sự việc này được tâu lên chúa Trịnh Căn nhưng Chúa vẫn y như thế mà xử. Bí quá ông Triều phải đành nhờ Nguyễn Viết Thứ tìm cách nói giúp.
Nguyễn Viết Thứ lúc này đang làm Bồi tụng nên rất gần gũi với Chúa, một lần ông cùng Chúa chơi cờ ông liền để thua 3 ván liền. Chúa hỏi lý chơi cờ dở thì ông nói đang có một việc khó xử. Chúa bảo nói ra xem, ông nói rằng: “Có anh nông dân đi cày thuê, hôm dắt con trâu của chủ đi cày, không may bị gió, trâu chết, nhà chủ lại bắt đền con trâu, thấy tội quá”. Chúa nghe thì bảo: “Nó nghèo thế thì lấy gì mà đền, thôi cứ giải hòa, không phải đền”.
Ông bèn nói việc đó cũng giống y như việc của Nguyễn Công Triều. Chúa thấy thế thì nói rằng thôi không phải đền nữa, nhờ đó mà Nguyễn Công Triều mới thoát được.
Sau đó ông Triều có biếu vàng bạc cho ông Thứ để tạ ơn nhưng ông Thứ kiên quyết không nhận. Thấy nhà ông Thứ xuềnh xoàng nên ông Triều có ý giúp xây một nhà để thờ cúng tổ tiên, nhưng nói thế nào ông Thứ cũng không đồng ý.
Từ chối mãi mà ông Triều cũng chẳng ngừng, cuối cùng bực quá ông Thứ buột miệng nói: “Làm được trong một đêm thì làm không thì thôi” nhằm từ chối.
Ai ngờ ông Triều lại quyết làm bằng được. Bấy giờ ông Triều đang làm dở căn nhà ở quê nhà ở thôn Đông Lao (cũng thuộc Hoài Đức, gần Sơn Đồng), ông cho thợ hoàn tất việc xây cất, nhớ kỹ cách làm, rồi rồi tháo ra, chuyển đến Sơn Đồng nơi ông Thứ đang ở.
Người dân Sơn Đồng không thể quên vào một buổi chiều năm 1676, một đoàn người đưa nguyên liệu đến nhà ông Thứ, đợi đến khi trời tối hẳn thì thắp đèn sáng trưng bắt đầu việc xây nhà. Đến sáng hôm sau mọi người thức dậy thì kinh ngạc khi thấy căn nhà 5 gian, 2 chãi, dài 18,5m và rộng 7,2 m đã được làm xong.
Ông Thứ đang ở Kinh thành hay tin chạy về nhà thì mọi việc đã xong và ông chỉ có thể nhận căn nhà này.
Phải đến 10 năm sau ông Triều mới làm được ngôi nhà cho mình ở Đông Lao. Hai ngôi nhà ở Sơn Đồng và Đông Lao giống y chang nhau và vẫn còn cho đến ngày nay, minh chứng cho ân nghĩa của đạo làm quan xưa kia.
Hiền tài thời nhà Trần
Làng Sơn Đồng còn có Vương Hữu Phùng đỗ Thám hoa khoa thi 1227 – đây là khoa thi đầu tiên của nhà Trần cho cả Tam giáo là Đạo – Phật – Nho. Vương Hữu Phùng trở thành bậc sĩ phu có tiếng thời nhà Trần.
Thời nhà Trần làng còn có Nguyễn Hữu Phu đỗ Hoàng giáp khoa thi năm 1227.
Nơi lưu giữ nhiều kiến trúc cổ
Sơn Đồng nổi tiếng bởi nghề tạc tượng, với nhiều nghệ nhân nổi tiếng, cung cấp tượng Phật cho đình chùa và các hộ gia đình. Làng vẫn lưu giữ lại được những kiến trúc cổ xưa như đình, đền, chùa, lăng miếu, từ đường của các dòng họ.
Các chi của dòng họ cũng có nhà thờ, ví như dòng họ Nguyễn Sáu ở thôn Nội có 5 chi đều có nhà thờ.
Làng có Đền Thượng thờ Đào Trực – công thần thời Tiền Lê. Ông là người có công mở trường cho làng. Khi quân Tống tiến đánh Đại Cồ Việt, ông cùng các học trò luyện tập và tham gia chống quân Tống. Sau khi chiến thắng, vua Lê Đại Hành phong ấp cho ông tại phủ Quốc Oai trong đó có trại Sơn Đồng. Dân làng tưởng nhớ công đức đã lập đền thờ, các đời vua sau này có sắc phong “Trực công hiển ứng đại vương”, “Bảo quốc an dân, Dương vũ dực thánh, thông minh, anh tuấn, phùng kiệt tráng sĩ, thượng đẳng thần”.
Trần Hưng
Xem thêm:
Mời xem video:
Từ khóa Làng khoa bảng
