Lễ Khai Bút

Người xưa cho rằng có bốn nghi lễ quan trọng trong cuộc đời học tập của một cá nhân là lễ Khai Bút, lễ Tiến Giai, lễ Cảm Ân và lễ Trạng Nguyên. Trong đó lễ Khai Bút là một nghi thức trang trọng của người bắt đầu đi học.

Lễ Khai Bút không chỉ là nghi thức khởi đầu việc học, mà còn mang ý nghĩa sâu sắc. Có câu rằng:

Khải mông chi sơ hành bái sư, tu chính y quan minh sự lý.
Điểm chu sa khai thiên nhãn, đề bút phá mông lập thiên địa.

Việc học tập bắt đầu bằng sự trang nghiêm, bái sư, chỉnh đốn y phục, là để được truyền dạy và tìm hiểu đạo lý. Người cầm bút biết đọc biết viết, từ đó học tập để không còn mông muội mơ hồ, tự mình khai sáng một mảnh trời đất trong tâm.

Bởi vậy người xưa tổ chức lễ Khai Bút cho những đứa trẻ sắp bước vào con đường học vấn, giúp các em đắm mình trong trí tuệ, lòng biết ơn, sự lập chí, tôn sư trọng đạo. Qua đó, các em viết nét bút đầu tiên của đời mình, mở ra hành trình học tập.

Lễ lớn đầu đời, khởi nguồn từ thời Xuân Thu

Lễ Khai Bút có lịch sử lâu đời, bắt nguồn từ thời Xuân Thu, thời đại của Khổng Tử.

Đây là tên gọi của nghi thức khởi đầu việc học chữ và lễ nghĩa dành cho trẻ em, đồng thời là một hình thức giáo dục tâm lý trẻ. Vào thời cổ đại, lễ Khai Bút được gọi là lễ “Nhập Phán” (“Phán” là ý chỉ trường học).

Vào thời kỳ đầu Xuân Thu, vua Lỗ Hi Công, để khuyến khích việc học và đào tạo nhân tài, đã xây dựng một cung Phán quy mô lớn bên bờ sông Phán Thủy ở kinh đô nước Lỗ. Đây là học cung đầu tiên trong số các nước chư hầu thời nhà Chu, và tương truyền Khổng Tử thường dẫn các học trò đến đây du ngoạn. Sau đó, các nước chư hầu khác noi gương, xây dựng cung Phán và đào ao Phán. Từ đó, cung Phán trở thành biểu tượng của các trường học lớn của các nước chư hầu.

Trẻ em thời xưa thường bắt đầu theo học tư thục từ 4 đến 7 tuổi, được gọi là “khai thư”, “phá học” hoặc “phá mông” (phá bỏ sự mông muội). Tất cả học sinh mới nhập học đều phải tham gia Lễ Nhập Phán.

Nghi thức này được quy định nghiêm ngặt theo sách Lễ Ký – Vương Chế:

• Học sinh thay y phục học đường.
• Bái bút, vào ao Phán, qua cầu treo.
• Lên điện Đại Thành, bái Khổng Tử, thực hiện lễ nhập học.

Vào thời Minh-Thanh, khái niệm “Nhập Phán cung, ra phủ học, lên đường mây xanh” chỉ nghi thức nhập học của các tú tài (những người thi đỗ kỳ thi cấp châu huyện) khi trở thành sinh viên. Đây không phải là nghi lễ dành cho trẻ em mới vào học. Thời đó, các phủ, châu, huyện đều xây dựng ao hình bán nguyệt gọi là ao Phán. Những người đỗ tú tài được quyền nhập học, phải qua cầu Phán để vào cung bái Khổng Tử, gọi là “tiến học” hoặc “nhập phán”. Bước qua ao Phán giống như bước vào ngôi trường cao nhất, đánh dấu việc chính thức gia nhập cánh cửa Nho học.

Khơi dậy khát vọng học hỏi

Khổng Tử là vạn thế sư biểu, vì vậy nghi thức lễ Khai Bút của Khổng Tử được áp dụng rộng rãi nhất. Lễ Khai Bút truyền thống bao gồm nhiều bước như: “Phụng di ốc quán”, “Túc chính y quan”, “Lễ bái thánh hiền”, “Chu sa khai trí”, “Khai mông miêu hồng”, “Kích cổ minh chí”.

Phụng di ốc quán

Theo Tả Truyện – Hi Công năm thứ 23, “phụng di ốc quán” (di: chậu đồng, ốc: đổ nước, quán: rửa tay rửa mặt) là nghi thức quan trọng trước khi cử hành lễ tế thời xưa. Văn hóa lễ nghi truyền thống đề cao sự thanh sạch. “Phụng di ốc quán” mang ý nghĩa làm sạch đôi tay, thanh lọc tâm hồn, loại bỏ tạp niệm, thể hiện sự nghiêm túc và tôn kính. Nghi thức này kỳ vọng các học sinh sẽ chuyên tâm học tập, yêu thích đọc sách.

Túc chính y quan

Theo Đệ Tử Quy: “Mũ phải ngay, cúc phải cài, tất và giày phải chỉnh tề.” Y phục không chỉ để che thân mà còn phản ánh tinh thần và diện mạo của con người. “Học vấn trẻ thơ bắt đầu từ y quan; chỉnh y quan trước, sau mới hiểu đạo lý.”

Lễ bái thánh hiền

Văn hóa truyền thống coi trọng tôn sư trọng đạo, nên việc bái sư là một phần quan trọng của lễ nhập học. Theo Học Ký: “Khi bắt đầu học ở trường đại học, mặc lễ phục, chuẩn bị lễ vật, tiến hành nghi thức tế thánh nhân và tiên sư để bày tỏ sự kính trọng.”

Vào thời Tây Chu, lễ vật dâng tiên sư thường là rau cần (tượng trưng cho sự cần cù chăm chỉ), tảo (tượng trưng cho dậy sớm). Học phí không cố định, phụ huynh tự nguyện dâng tặng, gọi là “chí kiến lễ”.

Về sau, nghi thức này phát triển thành “lục lễ thúc tu”, tức 6 món quà học trò tặng thầy khi bái sư:

• • Cần tây: Tượng trưng cho sự chăm chỉ, tinh tấn.
  • Hạt sen: Tâm sen đắng, biểu thị lòng tận tụy của thầy.
  • Đậu đỏ: Cầu may mắn, hồng vận.
  • Táo đỏ: Mong sớm đỗ đạt.
  • Quế viên (long nhãn): Cầu công đức viên mãn.
  • Thịt khô: Thể hiện lòng thành của học trò.

Chu sa khai trí

Thời xưa, trước khi nhập học, thầy giáo sẽ điểm một nốt chu sa đỏ vào giữa trán học sinh với ý nghĩa khai mở trí tuệ, kỳ vọng học sinh mắt sáng tâm trong, thông minh hiếu học.

Khải mông miêu hồng

Học chữ, viết chữ là bước đầu tiên trong việc tiếp cận văn hóa. Học sinh viết chữ “人” (nhân) – một chữ đơn giản nhưng ý nghĩa sâu sắc, với hy vọng các em hiểu rằng làm người là điều quan trọng nhất.

Kích cổ minh chí

Theo Học Ký: “Nhập học đánh trống mở hòm sách, khuyến khích sự nghiệp học hành.” Đánh trống để cảnh tỉnh, khiến học sinh chú trọng việc học. “Minh chí” tức là bày tỏ chí hướng. Học sinh lần lượt đánh trống và nói lên lý tưởng của mình. Tiếng trống càng vang, chí hướng càng cao xa, mang ý nghĩa chúc phúc cho các em khởi đầu hành trình học tập với tâm thế rộng mở và đầy hoài bão.

Tụng đọc kinh điển

Tam Tự Kinh, Đệ Tử Quy là những tài liệu khải mông truyền thống, chứa đựng các giá trị cốt lõi như “nhân, nghĩa, thành, kính, hiếu”. Dưới sự dẫn dắt của thầy, học sinh đọc kinh điển, tìm hiểu các câu chuyện lịch sử, quốc học truyền thống và đạo lý làm người.

Tạ ơn cúi đầu

Lòng biết ơn là mỹ đức truyền thống. Học sinh hướng về cha mẹ, cúi đầu cảm tạ công ơn nuôi dưỡng, giáo dục của cha mẹ.

Lễ Khai Bút không chỉ là một nghi thức đơn thuần, mà còn dung hòa nhiều yếu tố văn hóa truyền thống. Dưới ảnh hưởng của giáo dục khải mông, trẻ em nhận thức tầm quan trọng của việc học hành chăm chỉ. Qua đó, học sinh viết nên nét bút đầu tiên đầy ý nghĩa cho hành trình tri thức của mình.

Theo Lvwang
Lý Ngọc biên tập

Xem thêm:

• Vài chuyện dân gian về người thầy của các ông vua Việt
• Đạo làm thầy của người xưa qua tuyệt tác “Sư đạo”

Mời xem video: