Trí tuệ cổ nhân: Lạc Thiên tri mệnh

Trong Kinh Dịch có một câu thế này: “Lạc Thiên tri mệnh, cố bất ưu”, thuận theo sự biến đổi của thiên ý, biết được mệnh số, vui vẻ với mọi việc.

Về “mệnh”, Mạnh Tử nói: “Không làm mà thành là Thiên ý, không cầu mà nên là số mệnh”. Đổng Trọng Thư, nhà Nho thời Tây Hán nói: “Trời lệnh thực thi thì gọi là mệnh”. Có thể thấy rằng trong lý niệm của cổ nhân, mệnh và Trời có liên quan tới nhau. Có câu “Nhân mệnh quan thiên”, mệnh người liên quan tới Trời. Vậy nên mới gọi mệnh là “Thiên mệnh” hay “mệnh trời”. Cổ nhân kính Trời tín mệnh, cho rằng: “Sinh tử có mệnh, phú quý tại Trời” hay “Đắc được là may mắn của ta, mất đi là số mệnh của ta”.

Vũ trụ vận động theo quy luật riêng của mình, người xưa gọi là luật, là Pháp, là Đạo. Nói theo ngôn ngữ hiện đại, to lớn như các thiên hà, cho đến các hệ mặt trời, các hố đen, các vì sao… đều có quỹ tích riêng có thể đoán biết được. Nhỏ như các phân tử, nguyên tử, proton, electron… đều có nguyên tắc riêng có thể suy tính được. Vậy thì con người nhỏ bé ở bên trong vũ trụ này hẳn là không nằm ngoài tính khả tri ấy. Ngày nay nếu có đủ dữ liệu về một người, các hệ thống tính toán phức tạp có thể dự đoán được hành động tiếp theo của người ấy. Điều này cho thấy sự tồn tại và tính dự đoán được của “mệnh”.

Tương tự, văn hóa truyền thống cho rằng vận mệnh của con người có thể biết trước và coi trọng việc thấu hiểu vận mệnh, hay còn gọi là “tri mệnh”, biết mệnh trời. Luận Ngữ giảng “Bất tri mệnh, vô dĩ vi quân tử dã”, không biết mệnh, thì không thể được gọi là bậc quân tử.

Thực ra, những nỗi khổ của đời người chẳng qua là quá ư chấp trước vào công danh lợi lộc, tựa như tiền tài, danh vọng, địa vị. Nhưng vạn sự ở thế gian đều là có nhân duyên, chứ không phải ông trời thuận theo ý muốn của con người. Nếu có những ham muốn vật chất quấn thân, con người đương nhiên sẽ không thoát ra được, cũng không vui vẻ lên được. Thử nghĩ một chút, một người không thuận theo thiên mệnh, tham lam vô độ, ảo vọng hão huyền thì tự nhiên sẽ đi ngược lại với con đường của bậc quân tử. Một người đối với sinh tử, phú quý đều thuận theo tự nhiên, nhưng người ấy hoàn toàn có thể gắng hết sức làm những việc mà bản thân có thể làm được, như là rèn giũa tiết hạnh, nâng cao đạo đức, phát triển sự nghiệp, thì chính là bậc quân tử rồi.

Vì vậy một người cần chú trọng tu dưỡng thân tâm của mình, bất kể khi khốn khó hay lúc hiển đạt, đều phải thuận theo tự nhiên, cần biết rằng tất cả quá khứ và tương lai đều không chỉ là do bản thân mình quyết định, không được oán Trời trách người, như vậy tự nhiên sẽ được vui vẻ.

Chiến thắng là vui, xả bỏ cũng là vui. Thu hoạch là vui, trồng trọt cũng là vui. Gảy đàn đối thơ ngâm thơ là vui, đốt trầm yên tĩnh đọc sách cũng là vui. Trị quốc bình thiên hạ là vui, đạm bạc ẩn dật cũng là vui. Hoàn cảnh không phải là thứ có thể làm thay đổi tâm tình của người quân tử, vì người quân tử “lạc Thiên tri mệnh”.

Chuyện kể rằng có một lần, Khổng Tử bị người của đất Khuông ở nước Vệ bao vây. Người ở đây tưởng lầm ông là Dương Hổ, vốn có thù hận với họ. Trong tình cảnh khốn khó không đủ lương thực, Khổng Tử nói với các đệ tử đi theo: “Sau khi vua Văn Vương mất, văn hóa, lễ nhạc đều không phải ở nơi ta cả ư? Nếu Trời muốn cho văn hóa này mất đi, thì sao khi vua Văn Vương chết, lại ủy thác cho ta nắm giữ văn hóa này làm gì? Còn nếu Trời đã không muốn để mất nền văn hóa này, thì người Khuông kia làm gì được ta?” Người đất Khuông quả nhiên sau đó đã để Khổng Tử rời đi.

Khổng Tử không chỉ nói về Thiên mệnh của bản thân, mà còn nói rõ hành trình tu dưỡng để đạt đến cảnh giới tinh thần đó. Ông nói: “Ta 15 tuổi lập chí học tập, 30 tuổi có thể tự lập, 40 tuổi không bị mê hoặc bởi những hiện tượng bề mặt của ngoại cảnh, 50 tuổi hiểu được Thiên mệnh là gì, 60 tuổi có thể lắng nghe và đối đãi chính xác với những ý kiến khác nhau, 70 tuổi có thể làm theo ý muốn của mình mà không vượt ra ngoài khuôn phép”.

Thời thiếu niên, học đạo với ý chí bền bỉ. Thời thanh niên có thể tự lập trong đạo, kiên định không thay đổi. Thời tráng niên tâm trí thanh tỉnh không mê không hoặc. Sau khi đã hiểu được Thiên mệnh rồi, thì tiến thêm một bước là đắc Đạo. Bởi vì bản thân ở trong Đạo, nên làm việc tự nhiên mà không có việc gì vượt ra ngoài khuôn phép. Đây chính là hành trình tu dưỡng của cả một đời người, không phải là việc trong một sớm một chiều, mà phải tiến dần lên theo trình tự, phải nỗ lực liên tục. Mục đích cuối cùng chính là có thể hoàn toàn đắm mình trong Đạo, an vui với Đạo bất kể hoàn cảnh bên ngoài.

Dựa theo “Tinh giải luận ngữ: Tam thập nhi lập“
Đăng trên ChanhKien.org

Xem thêm:

• Vận mệnh trong lý niệm của cổ nhân

Mời xem video: