130 năm phát hiện ra tia X: Từ lịch sử đến hiện tại và tương lai

Thanh Long
•
Thứ Bảy, 08/11/2025

Ngày 8 tháng 11 năm 1895 đánh dấu một trong những phát minh vĩ đại của lịch sử y học và vật lý – sự ra đời của tia X. Trong một căn phòng tối nhỏ tại Đại học Würzburg (Đức), nhà vật lý Wilhelm Conrad Röntgen phát hiện ra một loại bức xạ vô hình có khả năng xuyên qua vật chất, để lại hình ảnh của xương và mô mềm trên tấm phim ảnh. Ông gọi đó là “X-strahlen” (tia X), với chữ X tượng trưng cho điều chưa biết.

Phát hiện tình cờ làm thay đổi y học

Khi Röntgen đang nghiên cứu các ống tia cathode (Crookes tube), ông nhận thấy màn huỳnh quang gần đó phát sáng dù được che kín. Nhận ra đây là một hiện tượng lạ, ông tiến hành hàng loạt thí nghiệm, và ngày 22/12/1895, ông tạo ra bức ảnh X-quang đầu tiên – bàn tay của vợ ông, Bertha Röntgen, trong đó chiếc nhẫn cưới hiện lên rõ nét quanh các đốt xương.

Phát minh này nhanh chóng lan rộng khắp thế giới. Chỉ vài tháng sau, các bệnh viện tại châu Âu và Mỹ đã ứng dụng tia X để chẩn đoán gãy xương, tìm dị vật, và nghiên cứu cấu trúc cơ thể người mà không cần phẫu thuật.

Tia X – nền tảng của chẩn đoán hình ảnh

Ngày nay, tia X không chỉ dừng lại ở phim X-quang truyền thống. Từ phát hiện ban đầu của Röntgen, ngành y học hình ảnh đã phát triển với hàng loạt kỹ thuật tiên tiến:

CT (Computed Tomography): kết hợp hàng trăm lát cắt X-quang để tạo hình ảnh 3D chi tiết nội tạng, mạch máu và mô mềm.
Mammography: phát hiện sớm ung thư vú, cứu sống hàng triệu phụ nữ mỗi năm.
Fluoroscopy, DSA, X-quang kỹ thuật số: cho phép quan sát chuyển động thời gian thực, hướng dẫn can thiệp mạch máu hoặc phẫu thuật.
Trong lĩnh vực xạ trị ung thư, tia X năng lượng cao còn được sử dụng để tiêu diệt tế bào ung thư, mở ra kỷ nguyên điều trị đa mô thức hiện đại.

Từ phát minh đến di sản nhân loại

Nhờ phát minh này, Wilhelm Conrad Röntgen trở thành người đầu tiên nhận giải Nobel Vật lý năm 1901. Ông từ chối đăng ký bản quyền và hiến toàn bộ kết quả nghiên cứu cho cộng đồng khoa học – một hành động được xem là biểu tượng của tinh thần khoa học vị nhân sinh.

Để tưởng nhớ công lao đó, ngày 8 tháng 11 hằng năm được chọn làm Ngày Quốc tế X-quang (International Day of Radiology), tôn vinh đóng góp của các bác sĩ, kỹ sư và nhà khoa học trong lĩnh vực chẩn đoán hình ảnh và xạ trị – những người đang âm thầm “nhìn xuyên” cơ thể để bảo vệ sức khỏe con người.

Thông điệp cho kỷ nguyên y học chính xác

Tia X là minh chứng cho sức mạnh của trí tò mò khoa học và sự ngẫu nhiên đầy định mệnh. Từ một phát hiện tình cờ trong phòng thí nghiệm, nhân loại đã bước vào thời đại “nhìn thấy bên trong mà không cần mở ra”.

Thanh Long t/h