Ý nghĩa việc Mỹ và các đồng minh ký “Tuyên bố Pax Silica” trong cạnh tranh Mỹ–Trung

Lý Tịnh & Lạc Á
•
Chủ Nhật, 14/12/2025

Bộ Ngoại giao Mỹ hôm thứ Sáu (12/12) đã cùng đại diện năm nước Nhật Bản, Hàn Quốc, Úc, Singapore và Israel ký “Tuyên bố Hòa bình Silicon” (Pax Silica Declaration), chính thức khởi động “Sáng kiến Hòa bình Silicon” (Pax Silica). Sáng kiến này nhằm bảo đảm an ninh chuỗi cung ứng các khoáng sản và vật liệu chiến lược như silicon và đất hiếm, vốn là đầu vào thiết yếu cho trí tuệ nhân tạo. Các chuyên gia nhận định động thái này đánh dấu việc Mỹ và Trung Quốc bước vào giai đoạn cạnh tranh toàn diện trên hai mặt trận công nghệ và kinh tế.

Các bên ký kết Tuyên bố Pax Silica bao gồm Úc, Israel, Nhật Bản, Singapore, Hàn Quốc và Mỹ. (Ảnh: Bộ Ngoại giao Mỹ)

Mỹ chủ trì thượng đỉnh, bàn hợp tác nhiều lĩnh vực

Thứ trưởng Ngoại giao Mỹ phụ trách kinh tế Jacob Helberg ngày 12/12 đã cùng đại diện năm nước ký “Tuyên bố Pax Silica”. Trước đó một ngày, Mỹ và Nhật Bản đã sớm ký Lời nói đầu chung tại Washington, do ông Helberg và Đại sứ Nhật tại Mỹ Yamada Shigeo cùng ký. (liên kết)

Tên gọi “Pax Silica” (Hòa bình Silicon) bắt nguồn từ tiếng Latin, trong đó Pax mang hàm nghĩa hòa bình, ổn định và thịnh vượng bền vững, còn Silica chỉ hợp chất silicon dioxide (SiO₂) – sau khi tinh luyện sẽ thu được silicon, một trong những nguyên tố nền tảng quan trọng nhất của chip máy tính..

Thông cáo của Bộ Ngoại giao Mỹ nêu rõ, “Pax Silica” là một hình thức hợp tác quốc tế kiểu mới, tập hợp các quốc gia sở hữu những công ty công nghệ tiên tiến nhất thế giới, nhằm khai mở tiềm năng kinh tế của kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo. Đây là lần đầu tiên các nước tổ chức một cơ chế hợp tác xoay quanh những tài sản chiến lược như năng lực tính toán, silicon, khoáng sản và năng lượng.

Ngày 12/12, Mỹ, Nhật Bản, Hàn Quốc, Singapore, Hà Lan, Israel, Úc, Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất, Canada và Liên minh châu Âu đã họp thượng đỉnh Hòa bình Silicon (Pax Silica) tại Washington. Các nước tham dự sẽ tìm kiếm cơ hội hợp tác trong các lĩnh vực: kết nối và hạ tầng dữ liệu, tính toán và bán dẫn, sản xuất tiên tiến, hậu cần – logistics, tinh luyện – chế biến khoáng sản và năng lượng.

Thông cáo nhấn mạnh, việc thiết lập cơ chế đối tác như vậy không phải “nhằm cô lập các quốc gia khác”, mà là phản ứng trước “rủi ro ngày càng lớn từ các quan hệ phụ thuộc mang tính cưỡng bức”. Dù bản tuyên bố không nêu đích danh Trung Quốc, bối cảnh là việc Bắc Kinh hiện là nhà sản xuất silicon lớn nhất thế giới, gần như độc chiếm khâu sản xuất đất hiếm, và mới đây đã tuyên bố tăng cường kiểm soát xuất khẩu đất hiếm. (liên kết tuyên bố)

Chuyên gia: Mỹ kết hợp nhiều nguồn lực ứng phó Bắc Kinh

Theo bà Vương Tú Văn, trợ lý nghiên cứu viên tại Viện Nghiên cứu An ninh Quốc phòng Đài Loan (INDSR), Pax Silica có ba đặc điểm nổi bật: Mỹ phối hợp cùng các nước khác để ứng phó rủi ro tập trung nguồn cung đất hiếm; liên kết với các đồng minh có ưu thế trong AI, công nghệ lượng tử và bán dẫn để cùng nghiên cứu – sản xuất; phát đi tín hiệu khuyến khích đồng minh cùng đầu tư, qua đó tạo thêm không gian xuất khẩu trong bối cảnh áp lực thuế quan.

Bà cho rằng việc lựa chọn nhóm năm nước ban đầu phản ánh tính toán chiến lược rõ rệt: Nhật Bản và Hàn Quốc là đối tác quan trọng của Mỹ trong sản xuất bán dẫn; Nhật Bản và Israel có thực lực mạnh về R&D trong các lĩnh vực AI và lượng tử; còn Úc và Singapore là trụ cột địa – chiến lược của Mỹ ở Nam Thái Bình Dương và Ấn Độ Dương.

Theo bà, động thái này thể hiện Mỹ đang tìm cách kết hợp nguồn lực công nghệ, an ninh kinh tế và địa chính trị trong một khuôn khổ thống nhất, báo hiệu cạnh tranh Mỹ–Trung trên hai trục công nghệ và kinh tế sẽ mang tính toàn diện và kéo dài.

Nhà nghiên cứu Thẩm Minh Thất của Viện Nghiên cứu An ninh Quốc phòng Đài Loan nhận định, bên cạnh việc Úc sở hữu nguồn tài nguyên đất hiếm, mục tiêu chủ yếu của Mỹ khi bắt tay với các nước này là giảm phụ thuộc vào Trung Quốc, đồng thời cùng các quốc gia cũng đang phụ thuộc vào nguồn cung Trung Quốc dựng lên một chuỗi cung ứng mới.

Ông lưu ý: “Liên minh này có tác động không nhỏ đối với Trung Quốc; ngoại trừ Singapore, Mỹ đều có quan hệ đồng minh với các nước còn lại, và không thể loại trừ khả năng các ứng dụng AI sẽ được mở rộng sang lĩnh vực quân sự.”

Mỹ đồng thời tái thiết chuỗi cung ứng trong và ngoài nước

Trước khi khởi động Pax Silica, Mỹ đã triển khai một loạt biện pháp trong và ngoài nước để tái thiết chuỗi cung ứng đất hiếm.

Ngày 7/11, Bộ trưởng Tài chính Mỹ Scott Bessent đến thăm nhà máy EVAC tại Sumter, bang South Carolina, để chúc mừng việc ra lò lô nam châm đất hiếm đầu tiên được sản xuất trong nước sau 25 năm. Trong cuộc phỏng vấn với truyền thông kinh tế, ông nhấn mạnh Tổng thống Donald Trump ngay sau khi nhậm chức đã ký sắc lệnh hành pháp nhằm đưa Mỹ trở thành nước dẫn đầu toàn cầu trong ngành đất hiếm.

Theo các hãng tin Reuters và Bloomberg, nhà sản xuất nam châm đất hiếm Vulcan Elements ngày 18/11 thông báo sẽ đầu tư 1 tỉ USD xây nhà máy tại thị trấn Benson, bang North Carolina, với công suất 10.000 tấn nam châm mỗi năm. Dự án này nhận khoản cho vay trực tiếp 620 triệu USD từ Bộ Quốc phòng Mỹ thông qua Văn phòng Vốn chiến lược cùng 550 triệu USD vốn tư nhân; Thống đốc bang North Carolina Josh Stein cho biết nhà máy này sẽ trở thành cơ sở sản xuất nam châm lớn nhất thế giới ngoài Trung Quốc.

Trên phương diện hợp tác quốc tế, công ty đất hiếm Mỹ MP Materials ngày 19/11 tuyên bố sẽ hợp tác với Bộ Quốc phòng Mỹ và tập đoàn khai khoáng quốc doanh Maaden của Saudi Arabia để xây dựng nhà máy tinh luyện đất hiếm tại Saudi Arabia. Tổng giám đốc MP Materials James Litinsky cho biết dự án này sẽ mở rộng mạng lưới công nghiệp toàn cầu của MP, đồng thời làm sâu sắc thêm quan hệ kinh tế và an ninh giữa Mỹ và Saudi Arabia.

Ngoài ra, Mỹ cũng gia tăng đầu tư vào nguồn tài nguyên đất hiếm tại châu Phi. Dẫn dữ liệu của “Sáng kiến Nghiên cứu Trung–Phi” thuộc Đại học Johns Hopkins, BBC cho hay, năm 2023, tổng vốn đầu tư của Mỹ vào châu Phi đạt 7,8 tỷ USD, vượt mức 4 tỷ USD của Trung Quốc và lần đầu tiên kể từ năm 2012 đến nay Mỹ giành lại vị trí dẫn đầu.

Nhiều nước thúc đẩy phương án thay thế và phát triển nguồn mới

Ngày 19/11, Ủy ban Đặc biệt của Hạ viện Mỹ về Đảng Cộng sản Trung Quốc đã tổ chức phiên điều trần, tập trung thảo luận cách Bắc Kinh dùng thao túng thị trường để nắm quyền chi phối chuỗi cung ứng khoáng sản chiến lược toàn cầu. Chủ tịch Ủy ban, Dân biểu John Moolenaar, nhấn mạnh Mỹ phải nhanh chóng hành động, tận dụng “giai đoạn hưu chiến” một năm trong thỏa thuận hạn chế xuất khẩu đất hiếm vừa đạt được với Trung Quốc để giảm phụ thuộc.

Dân biểu Carlos Gimenez kêu gọi Mỹ nên dồn lực phát triển các phương án thay thế. Công ty Niron Magnetics tại bang Minnesota đang sản xuất loại nam châm vĩnh cửu hiệu suất cao đầu tiên trên thế giới ở quy mô thương mại mà không sử dụng đất hiếm, trong khi tại khu vực gần thành phố Nome, bang Alaska, mỏ Graphite Creek được xác định có trữ lượng vật liệu đất hiếm cấp quốc phòng, trong đó có neodymium.

Thủ tướng Greenland Jens-Frederik Nielsen trong cuộc phỏng vấn với Nikkei ngày 19/11 tuyên bố, Greenland mong muốn hợp tác với các nước dân chủ để khai thác đất hiếm và các khoáng sản then chốt khác.

Ngày 6/11, Thủ tướng Nhật Bản Takaichi Sanae cho biết Nhật và Mỹ sẽ phối hợp nghiên cứu phát triển mỏ đất hiếm tại vùng biển xung quanh đảo Minamitori ở Thái Bình Dương. Tokyo dự kiến tiến hành thử nghiệm tính khả thi việc khai thác bùn chứa đất hiếm ở độ sâu 6.000 mét dưới đáy biển vào tháng Một năm tới.

Theo Yomiuri Shimbun dẫn lời giới chức Nhật, gần đây Trung Quốc đã kéo dài thời gian phê duyệt xuất khẩu đất hiếm cho doanh nghiệp Nhật. Người phát ngôn Bộ Thương mại Trung Quốc ngày 4/12 cảnh báo nếu phía Nhật “đơn phương hành động”, Bắc Kinh sẽ có “biện pháp cần thiết” để đáp trả.

Chuyên gia: Mỹ – Trung bước vào giai đoạn cạnh tranh dài hạn mới

Bà Vương Tú Văn nhận định việc Mỹ gấp rút liên kết đồng minh xây dựng khối liên minh công nghệ và kinh tế cho thấy Washington đã ý thức sâu sắc về hậu quả nếu tụt hậu trong hai lĩnh vực này. Theo bà, đây có thể được xem là chiến lược công nghệ – kinh tế của Mỹ; song khác với quân sự và chính trị, kết quả cuối cùng của chiến lược này vẫn còn bỏ ngỏ. Từ nhiệm kỳ đầu của ông Trump, qua thời ông Biden cho đến hiện nay, hướng đi cơ bản không thay đổi, chứng tỏ quan hệ Mỹ – Trung đã dịch chuyển sang quỹ đạo cạnh tranh dài hạn.

Ông Thẩm Minh Thất cho rằng, trong cạnh tranh công nghệ, Mỹ không thể dựa hoàn toàn vào sức mình mà phải mở rộng hợp tác với các nước, thậm chí trong tương lai có thể tăng cường phối hợp với các quốc gia Ả Rập để xây dựng chuỗi cung ứng nhằm giảm lệ thuộc vào Trung Quốc.

Ông lưu ý, điều đáng chú ý là liên minh phương Tây hiện tập trung vào các mắt xích có giá trị gia tăng cao và tiêu chuẩn môi trường khắt khe như tinh luyện và tái chế, tránh lặp lại mô hình sản xuất tiêu chuẩn thấp và gây ô nhiễm cao trước đây.

Chẳng hạn, công ty Ramaco Resources của Mỹ dự định khai thác hơn 450 tấn đất hiếm từ mỏ Brook tại bang Wyoming. Trong khi đó, thỏa thuận trị giá 500 triệu USD giữa MP Materials và Apple đang thúc đẩy việc xây dựng một chu trình khép kín, trích xuất đất hiếm nặng từ vật liệu tái chế.

Song song, các doanh nghiệp Úc như Lynas Rare Earths và Iluka Resources đang triển khai các nhà máy tinh luyện quy mô lớn tại Malaysia và bang Western Australia. Nhà máy của Iluka dự kiến sẽ xử lý nguyên liệu đất hiếm nặng do những nhà cung cấp như Northern Minerals cung cấp, qua đó hình thành một tuyến cung ứng hoàn chỉnh, có thể truy xuất nguồn gốc.