Rủi ro chí tử của nền kinh tế TQ: ‘Đứt gãy sinh sản’ gây ra khủng hoảng dây chuyền
- Lý Ngọc
- •
Trong hơn 40 năm qua, chính sách một con của Trung Quốc từng được ca ngợi là “công hiện tại, lợi nghìn thu”, nhưng nay đã trở thành một cuộc khủng hoảng xã hội khó đảo ngược. Dân số già hóa nhanh, mất cân bằng giới tính, tỷ lệ kết hôn và sinh đẻ giảm mạnh, hệ thống lương hưu nguy cơ sụp đổ… tất cả các vấn đề này bùng phát theo kiểu “dần dần, rồi đột ngột”, như lời Hemingway. Các chuyên gia cảnh báo Trung Quốc đang bước từ thời kỳ “đòn bẩy dân số” sang tình trạng “chưa giàu đã già”, với nguy cơ trở thành quốc gia già hóa dưới “sự thống trị của hoàng đế già nua”.
Lịch sử và diễn biến chính sách kế hoạch hóa gia đình
Chính sách kế hoạch hóa gia đình không xuất hiện một sớm một chiều mà bắt nguồn từ các nỗ lực kiểm soát dân số từ đầu thập niên 1970. Ban đầu, chính phủ Trung Quốc khuyến khích “trễ kết hôn, sinh ít, chọn lọc sinh con”. Từ những năm 1960, phụ nữ trung bình sinh 6 con, đến cuối thập niên 1970 giảm còn 3 con, trước khi chính sách một con được áp dụng.
Năm 1978, Thủ tướng Hoa Quốc Phong đề ra mục tiêu giảm tỷ lệ tăng dân số tự nhiên dưới 1% trong 3 năm. Năm 1979, chính sách “mỗi cặp chỉ sinh một con” được chính thức ban hành. Quyết định này không dựa trên cơ sở khoa học nghiêm ngặt mà là quyết định chính trị cấp cao, dẫn tới nhiều hệ lụy xã hội. Nhiều gia đình phải sinh con lén lút để tránh chế tài, phản ánh sự can thiệp thô bạo của chính sách vào đời sống con người.
Truyền thông nhà nước Trung Quốc dựa vào lý thuyết “quả bom dân số” để gây sợ hãi, trong khi lý thuyết này ở phương Tây đã bị chứng minh sai. Các chuyên gia Trung Quốc thậm chí dùng mô hình toán học từ tên lửa để dự đoán dân số và đề xuất chính sách một con là “giải pháp tối ưu”, bỏ qua các yếu tố nhân văn và xã hội. Kết quả, chính sách trở thành “thí nghiệm xã hội cực đoan nhất trong lịch sử Trung Quốc”, cắt đứt quy luật sinh sản tự nhiên và tạo ra sụp đổ cơ cấu dân số.
Sụp đổ cơ cấu dân số và già hóa nhanh
Khủng hoảng dân số Trung Quốc là sụp đổ cơ cấu, không chỉ là giảm số lượng. Gia đình “4-2-1” (4 ông bà – 2 cha mẹ – 1 con) khiến số người thế hệ kế cận giảm mạnh. Dự đoán của Ngân hàng Thế giới, Viện Khoa học Xã hội Trung Quốc hay tạp chí The Economist về điểm gãy dân số đều bị thực tế vượt trước: từ 2022 Trung Quốc bắt đầu âm tăng trưởng dân số, năm 2024 giảm 1,39 triệu người.
Quá trình già hóa diễn ra cực nhanh: từ nhẹ (10% dân số trên 60 tuổi) lên trung bình (20%) chỉ 24 năm, trong khi Pháp mất hơn 100 năm, Mỹ trên 60 năm. Tỷ lệ dân số trên 60 tuổi năm 2023 đạt 21,1%, dự báo 2035 vượt 30%, khoảng 400 triệu người – vượt tổng dân số Mỹ. Thanh niên phải gánh nặng cao: nuôi 4 ông bà, con cái, bù hụt quỹ hưu trí. Tỷ lệ phụ thuộc già hóa dự kiến từ 12% năm 2010 lên 50% năm 2050. Hệ thống lương hưu thành phố có nguy cơ cạn kiệt vào 2035.
Trung Quốc già hóa trước khi giàu (chưa giàu đã già) khác với Nhật Bản hay Hàn Quốc, nơi già hóa diễn ra sau khi phát triển. Thanh niên hiện nay lựa chọn “không kết hôn, không sinh” để bảo toàn cuộc sống.
Khủng hoảng nhân khẩu học theo “Định luật Dornbusch”
Định luật Dornbusch: “Khủng hoảng kéo dài hơn tưởng tượng, xảy ra nhanh hơn tưởng tượng” mô tả chính xác tình hình Trung Quốc. Chính sách một con 40 năm tích lũy vấn đề: sinh giảm sâu, mất cân bằng giới tính. Năm 2022 bắt đầu âm tăng trưởng dân số, tạo chuỗi khủng hoảng: thị trường hôn nhân sụp đổ, tỷ lệ sinh giảm, lực lượng lao động giảm, quỹ hưu trí thâm hụt, bất ổn xã hội.
Giới tính mất cân bằng: tỷ lệ nam/nữ sinh ra cao nhất 121:100, tạo ra hàng chục triệu “đàn ông còn lại”. Hiện phụ nữ học cao hơn nam giới, dẫn tới tình trạng “kéo cắt kéo” trong hôn nhân: nữ nhiều, nam hiếm, tỷ lệ nữ độc thân 25-29 tuổi từ 9% năm 2000 lên 43% năm 2023. Tỷ lệ sinh tổng năm 2023 chỉ 1,01, số trẻ sinh ra 902 nghìn, thấp hơn cả thời kỳ đói kém năm 1961.
Thanh niên “nằm thẳng” và vòng xoáy khủng hoảng
Kinh tế suy giảm, thị trường việc làm khó khăn: năm 2025, 1.222 triệu sinh viên ra trường, thất nghiệp thanh niên 16-24 tuổi 14,9% (thực tế có thể 46,5%). Thu nhập thấp, việc làm kém ổn định, áp lực gia đình khiến thanh niên chọn “nằm thẳng” (躺平), rút khỏi cạnh tranh xã hội.
“Nằm thẳng” dẫn tới giảm kết hôn, sinh thấp, lực lượng lao động thu hẹp, quỹ hưu trí thâm hụt, hình thành vòng xoáy khủng hoảng. Tỷ lệ kết hôn giảm mạnh, sinh giảm sâu, một số tỉnh như Quảng Đông, Phúc Kiến, Tứ Xuyên giảm trên 30%, Quý Châu trên 50%. Xu hướng này tạo ra thế hệ “lạc lối”, nếu không cải thiện việc làm và giảm gánh nặng hưu trí, xã hội Trung Quốc sẽ rơi vào bất ổn.
Chính sách một con đã thay đổi cơ cấu dân số, tạo ra già hóa nhanh, mất cân bằng giới tính, tỷ lệ sinh thấp. Thanh niên mất động lực, lựa chọn “nằm thẳng”, dẫn tới vòng xoáy suy giảm dân số, lực lượng lao động và quỹ hưu trí. Trung Quốc đang đối mặt với “rủi ro chí mạng về kinh tế”, nơi dân số già và kinh tế suy giảm cùng xảy ra, nếu không cải cách cơ cấu, quốc gia sẽ rơi vào khủng hoảng nhân khẩu học và kinh tế đồng thời.
Xem thêm
Từ khóa dân số; Trung Quốc Chính sách 1 con tỷ lệ dân số
