Nguyễn Bỉnh Khiêm khuyên bảo con cháu về “đức hiếu hạnh”

Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491–1585), tự Hanh Phủ, hiệu Bạch Vân cư sĩ, thường được dân gian kính trọng gọi là Trạng Trình, là một trong những trí thức kiệt xuất của thế kỷ XVI. Ông không chỉ nổi tiếng bởi tài tiên tri, sự thông tuệ về thiên văn, địa lý, mà còn là một nhà thơ, nhà văn hóa lớn. Sự nghiệp thơ ca của Nguyễn Bỉnh Khiêm có cả chữ Hán và chữ Nôm. Thơ của ông phong cách giản dị, thanh tao. Ngoài ra ông cũng để lại “Bạch Vân gia huấn”, là một tác phẩm gia huấn mang đậm dấu ấn của nhà Nho uyên bác.

Trong văn hóa truyền thống phương Đông, “gia huấn” là thể loại lời dạy bảo trong gia đình, thường do các bậc tiền bối soạn ra để giáo dục con cháu về đạo đức, lối sống, quan hệ xã hội. Những lời gia huấn không chỉ mang ý nghĩa riêng tư cho một dòng họ, mà còn phản ánh những chuẩn mực đạo lý chung của xã hội đương thời. Nguyễn Bỉnh Khiêm để lại “Bạch Vân gia huấn”, nhưng hiện tại không rõ bản gốc chữ Hán, bản có thể tìm được chủ chủ yếu là bản thơ đã được dịch hoặc diễn Nôm.

Một trong những chương quan trọng nhất của “Bạch Vân gia huấn” là chương nói về “Đức hiếu hạnh”, tức là nói đến nền tảng xây dựng nhân cách con người.

Đức hiếu hạnh là chương thứ nhất
Hãy suy xem sự thật ra sao
Trăm hay lấy hiếu làm đầu,
Vạn điều ác cũng khơi mào từ dâm

Ở đoạn mở đầu, Nguyễn Bỉnh Khiêm nhấn mạnh hiếu hạnh là nền tảng của mọi đạo lý. Hiếu – thảo kính cha mẹ, giữ đạo với tổ tiên – được coi là gốc rễ của trăm nết. Ngược lại với đức hiếu là sự buông thả trong dâm dục, khởi nguồn của nhiều điều xấu xa. Đây là sự nhấn mạnh tính căn bản của hiếu trong hệ thống đạo lý Nho giáo.

Dành sách cho con cháu là quý
Nhưng dễ đâu họ đã đọc cho.
Dành vàng cho họ đầy kho,
Chắc đâu họ đã giữ cho lâu bền.
Chi bằng tích đức liền liền,
Mới là cái kế lâu bền về sau

Nguyễn Bỉnh Khiêm chỉ ra sự giới hạn của của cải vật chất nếu con cháu không biết giữ gìn. Hơn nữa mặc dù người trí có thể để lại sách vở cho con cháu, nhưng nếu con cháu không biết trau dồi thì cũng không thể đạt đến việc giữ gìn gia đình hưng vượng. Ông khuyên rằng thay vì để lại tiền của hay thậm chí là sách vở, điều quý giá nhất chính là tích đức. Đức hạnh mới là gia sản lâu bền, nuôi dưỡng nhân cách con cháu qua nhiều thế hệ.

Hoạ hay phúc biết đâu là cửa
Do con người định cả đấy thôi.
Ngẫm xem quy luật đất trời,
Trồng đậu được đậu, dưa thời được dưa

Ở đây, nhà thơ khẳng định mối quan hệ nhân quả. Họa hay phúc không phải là cái gì đó mơ hồ, số mệnh không phải vô duyên vô cớ, mà bắt nguồn từ hành động của chính con người. Hình ảnh trồng đậu được đậu, dưa được dưa giản dị, dễ hiểu, nhưng chứa đựng triết lý sâu xa về luật nhân quả và sự công bằng của Trời đất.

Lưới trời rộng thưa, mà không lọt,
Không bao giờ bỏ sót chính tà.
Biết xấu thời tránh cho xa,
Biết lỗi sửa lỗi ấy là điều hay.

Nguyễn Bỉnh Khiêm nhắc nhở rằng luật trời tuy tưởng chừng thưa thớt, nhưng không bao giờ bỏ lọt thiện ác. Lời dạy khuyên con cháu hãy sống ngay thẳng, biết tránh điều xấu và quan trọng hơn là có can đảm sửa sai. Đây cũng là một đặc điểm của “lưới trời”, chính là sẽ giúp đỡ, mở một con đường cho người còn biết hối cải.

Trước khoan nhượng, sau dày quả phúc,
Trước mở mang, sau được phúc lành
Chớ chơi với kẻ bất minh
Của phi nghĩa chớ chiếm thành của ta.
Lòng chớ nghĩ gian tà, hiểm độc,
Chân đi không bước bậy, giẫm càn.
Nghe lời nói thẳng rõ ràng,
Thấy nơi chình nghĩa đường hoàng thì theo.

Đoạn này khuyên con cháu về cách sống xử thế. Khoan nhượng, rộng lượng sẽ đem lại phúc lành. Tránh xa kẻ xấu, không chiếm của phi nghĩa, giữ lòng trong sáng, bước đi ngay thẳng. Lời lẽ vừa giản dị, vừa cứng cỏi, thể hiện quan niệm đạo lý rõ ràng: phải chọn con đường chính nghĩa.

Người siêng năng thêm nhiều tuổi thọ,
Kẻ chơi bời đa số chết non.
Sự đời chậm chắc thì hơn,
Tình người thoang thoảng thì hơn quá nồng.

Nguyễn Bỉnh Khiêm nhắc nhở con cháu cần phải có lối sống điều độ. Siêng năng, cần cù thì thọ lâu; chơi bời phóng túng dễ vong mạng. Tình người cũng cần sự chừng mực, không quá nồng nhiệt chóng vánh, mà nên bền bỉ, lâu dài.

Sự sang giầu nếu không đáng hưởng,
Cố hưởng, rồi cũng chẳng ra sao.
Chưa già đã hưởng lộc cao,
Hẳn rằng sau cũng mau mau hết đời.

Nhà thơ phê phán sự ham hưởng lộc không xứng đáng. Giàu sang, quyền lực nếu đến quá sớm và không từ công đức chân chính thì chóng tàn, chẳng bền lâu. Đây cũng là cách ông cảnh tỉnh con cháu đừng quá ham vinh hoa nhất thời.

Kẻ mưu mô hại người người hại
Nuôi hận thù thì mãi không thôi
Người quân tử chẳng hoài hơi,
Chẳng cần lý sự tránh lời hơn thua.

Lời dạy này nhấn mạnh sự nguy hại của tâm địa hiểm ác, nuôi dưỡng hận thù. Người quân tử nên tránh tranh chấp vô ích, không phí lời hơn thua. Đây là quan niệm sống khoan hòa, đề cao sự an nhiên và nhân nghĩa.

Có bệnh, biết phòng ngừa bệnh tật,
Thì con người chắc hẳn sống lâu.

Hai câu này khuyên con cháu biết chăm lo sức khỏe, phòng bệnh hơn chữa bệnh.

Tiếp theo Nguyễn Bỉnh Khiêm nói về các mối quan hệ trong gia đình, cho rằng sự khuyên bảo, chia sẻ lẫn nhau sẽ giữ được hòa khí, bền chặt tình thân.

Có việc, biết bảo ban nhau,
Cửa nhà yên ấm, bền lâu tình người.

Lấy vợ đâu kén đẹp người.
Được người hiền đức thì đời mới vui.

Lời dạy giản dị nhưng thiết thực: trong hôn nhân, đức hạnh quan trọng hơn nhan sắc. Người hiền đức mới đem lại hạnh phúc lâu dài cho gia đình.

Mối quan hệ với người thân quyến,
Dù xa gần năng đến thăm nhau,

Khuyên răn về tình nghĩa ruột thịt, dù ở xa hay gần, vẫn nên giữ liên lạc, thăm hỏi, bởi đó là gốc rễ của tình thân.

Còn trong mối quan hệ xã hội, Nguyễn Bỉnh Khiêm nhắn nhủ về đạo làm quan:

Quan chức chẳng cứ thấp cao,
Thanh liêm, cần mẫn, dân nào chẳng yêu.

Quan lại không cần cao chức lớn quyền, mà quan trọng là sự thanh liêm, chăm lo cho dân. Chính đức hạnh ấy mới được lòng dân.

Tình bạn bè giúp nhau mới đẹp,
Chớ có vì nhau nhẹt thân chơi.

Ông đề cao tình bạn chân thành, lấy giúp đỡ nhau làm gốc. Tình bạn chỉ dựa vào vui chơi bông lơn thì chóng nhạt, không bền.

Ngọc là vật quý ở đời
Cháu con hiếu thảo sáng ngời là phong.

Khép lại chương hiếu hạnh, Nguyễn Bỉnh Khiêm khẳng định: so với ngọc ngà châu báu, đức hiếu đức hạnh của con cháu mới là gia sản quý giá nhất, tỏa sáng muôn đời.

Qua chương “Đức hiếu hạnh” trong “Bạch Vân gia huấn”, có thể thấy Nguyễn Bỉnh Khiêm đã để lại cho hậu thế những lời dạy sâu sắc về đạo hiếu, nhân nghĩa, nhân quả, cách sống và xử thế. Những lời dạy của Nguyễn Bỉnh Khiêm không chỉ dành cho con cháu của ông, mà còn là bài học cho mỗi gia đình. “Đức hiếu hạnh” chính là nền tảng của nhân cách, là cội rễ để xã hội được bền vững, nhân nghĩa mãi lưu truyền.

Ninh Sơn biên tập

Xem thêm:

• Mấy nét về văn bản gia huấn của người Việt thời xưa

Mời xem video: