Trần Thượng Xuyên: Vị tướng người Hoa góp công lớn cho Đàng Trong

Trần Thượng Xuyên vốn là một tướng lĩnh thời Minh mạt, lưu lạc đến xứ Đàng Trong. Ông là một trong những nhân vật có công lớn trong tiến trình khai phá và phát triển vùng đất Nam Bộ Việt Nam, đặt nền móng cho sự thịnh vượng của khu vực Cù lao Phố (nay thuộc Biên Hòa, Đồng Nai), nơi từng là trung tâm giao thương sầm uất bậc nhất của Đàng Trong.

Phản Thanh phục Minh không thành

Trần Thượng Xuyên sinh năm 1626 tại Quảng Đông, Trung Quốc. Trong thời kỳ nhà Minh, ông từng giữ chức tổng binh ba châu Cao, Lôi, Liêm.

Tuy nhiên, bối cảnh lịch sử đương thời rất biến động, nhà Minh sụp đổ, nhà Thanh lên thay, nhiều trung thần không chịu khuất phục, muốn khôi phục triều Minh. Mặc dù phong trào “phản Thanh phục Minh” ban đầu rất sôi nổi, nhưng sau đó bị dập tắt bởi sức mạnh quân sự của nhà Thanh.

Đứng trước tình thế không còn đường lui, Trần Thượng Xuyên quyết định rời bỏ quê hương, đưa quân sĩ đi tìm miền đất mới để tiếp tục sinh sống và bảo toàn lực lượng nuôi hy vọng.

Cuộc di cư lịch sử tới Đàng Trong

Năm 1679, Trần Thượng Xuyên cùng hơn 3.000 quân lính và 50 chiến thuyền vượt biển. Đoàn quân này cập bến ở Đà Nẵng, mang theo hy vọng được định cư và thần phục chúa Nguyễn Phúc Tần. Sách “Đại Nam thực lục” viết:

“Kỷ Mùi (1679), mùa Xuân tháng Giêng, tướng cũ nhà Minh là Long Môn tổng binh Dương Ngạn Địch và phó tướng Hoàng Tiến; Cao Lôi Liêm tổng binh Trần Thượng Xuyên và phó tướng Trần An Bình đem hơn 3 ngàn quân và hơn 50 chiến thuyền đến các cửa biển Tư Dung (cửa Tư Hiền) và Đà Nẵng, tự trần là bồ thần (bề tôi mất nước, trốn ra nước ngoài) nhà Minh, không chịu làm tôi tớ nhà Thanh, nên đến xin để làm tôi tớ.”

Chúa Nguyễn Phúc Tần, với chính sách cởi mở, đã tiếp nhận những người này. Chúa hy vọng có thể tận dụng kỹ năng, kinh nghiệm quân sự và thương mại của họ để phát triển vùng đất phương Nam.

Định cư và khai phá vùng Đông Phố

Sau khi được chấp thuận, Trần Thượng Xuyên cùng các tướng lĩnh được cấp đất định cư ở Đông Phố (nay thuộc Biên Hòa, Đồng Nai). Đây vốn là vùng đất còn hoang vu, dân cư thưa thớt, giao thông thủy lợi thuận tiện nhờ sông Đồng Nai.

Nhờ khả năng nhạy bén, Trần Thượng Xuyên đã nhanh chóng biến nơi này thành một thương cảng sầm uất bậc nhất.

“Đại Nam nhất thống chí” chép rằng:

“Trần Thượng Xuyên chiêu nạp được người buôn nước Tàu, xây dựng đường phố, lầu quán rực rỡ trên bờ sông, liền lạc năm dặm và phân hoạch ra ba nhai lộ: nhai lớn giữa phố lót đá trắng, nhai ngang lót đá ong, nhai nhỏ lót đá xanh, đường rộng bằng phẳng, người buôn tụ tập đông đúc, tàu biển, ghe sông đến đậu chen lấn nhau, còn những nhà buôn to ở đây thì nhiều hơn hết, lập thành một đại đô hội.”

Với sự tổ chức quy củ, Trần Thượng Xuyên biến Cù lao Phố thành một trung tâm buôn bán, quy tụ thương nhân từ khắp nơi: Trung Quốc, Ấn Độ, các nước phương Tây như Bồ Đào Nha, Hà Lan….

Bảo vệ biên cương và mở mang bờ cõi

Không chỉ dừng lại ở vai trò thương mại, Trần Thượng Xuyên còn là một tướng lĩnh quân sự có đóng góp to lớn cho chúa Nguyễn. Ông cùng các tướng lĩnh như Dương Ngạn Địch, Hoàng Tiến đã nhiều lần tham gia chiến tranh với Chân Lạp nhằm bảo vệ biên cương và mở rộng lãnh thổ.

“Đại Nam thực lục” chép:

“Tháng giêng năm Kỷ Tỵ (1689), Mai Vạn Long kéo quân đến cửa biển Mỹ Tho, đóng ở Rạch Gầm (nay thuộc huyện Châu Thành, tỉnh Tiền Giang), sai người đến Nan Khê triệu Hoàng Tiến đem quân sở bộ đến. Vạn Long phải dùng mẹo đánh lừa Tiến đến hội. Quả nhiên Tiến cưỡi thuyền ra sông đến hội. Phục binh vùng dậy, bốn mặt đánh vào, Tiến bỏ thuyền chạy, nhằm lẩn về phía cửa biển Soài Rạp. Vạn Long vào lũy, bắt được vợ con Tiến đều chém cả, chiêu tập dư chúng quân Long Môn, sai bộ tướng là Trần Thượng Xuyên quản lãnh để làm Tiền phong. Thừa thắng, Vạn Long, Trần Thượng Xuyên tiến đánh, đốt xích sắt ngang sông, liên tiếp lấy được ba luỹ Bích Đôi, Cầu Nam, Nam Vang, bắt Nặc Thu phải hàng phục….”

“Tháng 3 năm Canh Tý (1700), Trần Thượng Xuyên đích thân ra trận, giao chiến với quân Chân Lạp, rồi tiến đánh lũy Bích Đôi và Nam Vang. Quân Chân Lạp tan vỡ… Sau trận tiến công này, vùng đất Biên Trấn (Biên Hòa), Phiên Trấn (Gia Định), Định Tường, Long Hồ (Vĩnh Long), An Giang đã được sáp nhập vào Đại Việt.”

“Việt Nam sử lược” chép:

“Năm Giáp Ngọ (1714), quân của Nặc Ông Thâm đến lấy thành La Bích và vây đánh Nặc Ông Yêm nguy cấp lắm. Ông Yêm sai người sang Gia Định cầu cứu. Quan đô đốc Phiên Trấn (Gia Định) là Trần Thượng Xuyên và quan phó tướng Trấn Biên (Biên Hòa) là Nguyễn Cửu Phú phát binh sang đánh, vây Nặc Ông Thu và Nặc Ông Thâm ở trong thành La Bích. Nặc Ông Thu và Nặc Ông Thâm sợ hãi, bỏ thành chạy sang Tiêm la (Xiêm). Bọn Trần Thượng Xuyên lập Nặc Ông Yêm lên làm vua Chân Lạp…”

Vai trò của Trần Thượng Xuyên và binh lính người Hoa do ông chỉ huy đã góp phần quan trọng vào việc chúa Nguyễn khẳng định chủ quyền và ổn định vùng đất phương Nam. Đó cũng là cơ sở để sau này chúa Nguyễn tiếp tục mở rộng lãnh thổ về phía Nam, hình thành nên diện mạo của Nam Bộ ngày nay.

Tưởng nhớ

Trần Thượng Xuyên qua đời vào năm 1720 tại làng Mỹ Lộc, xã Tân Mỹ, nay thuộc huyện Bắc Tân Uyên, tỉnh Bình Dương. Dù đã mất, nhưng ông được nhân dân và triều đình ghi nhận công lao to lớn.

Các đền thờ và đình làng mang tên Trần Thượng Xuyên được dựng lên, trong đó nổi tiếng nhất là đình Tân Lân ở Biên Hòa. Hằng năm, lễ hội tưởng niệm ông vẫn diễn ra trang trọng, thể hiện lòng biết ơn sâu sắc đối với người đã đặt nền móng cho sự phồn thịnh của vùng đất này.

Ninh Sơn tổng hợp

Xem thêm:

• Khái quát lịch sử Sài Gòn từ trước khi xuất hiện người Việt đến nay
• Những vị tướng người Hán trong đội quân của Hai Bà Trưng

Mời xem video: