Epaminondas và đội hình Phalanx biến hóa đánh bại quân Sparta

Đội hình Phalanx của người Hy Lạp là một trong những đội hình nổi tiếng nhất thời cổ đại. Lúc đầu, đây là đội hình chữ nhật trọng tấn công trực diện, nhưng sau này ngày càng biến hóa hơn, và người khởi đầu cho sự biến hóa của thế trận này là tướng Epaminondas của Thebes. Ông đã sử dụng thành công đội hình Phalanx biến hóa trong trận Leuctra nổi tiếng đánh dấu sự suy yếu của người Sparta.

Đội quân tinh nhuệ Sparta

Sparta là một trong những thành bang của Hy Lạp cổ đại. Quân Sparta nổi tiếng bởi sự hùng mạnh và thiện chiến. Những đứa trẻ Sparta từ 7 tuổi đã được đưa đến trường đào tạo cho binh lính, trải qua sàng lọc khắc nghiệt mới có thể đứng vào đội hình chính thức của Sparta.

Người Sparta cũng nổi tiếng trong việc sử dụng đội hình Phalanx (phương trận), là đội hình xếp theo hình chữ nhật. Nguyên thủy của chữ Phalanx là “phalangos”, trong tiếng Hy Lạp có nghĩa là “ngón tay”. Với đội hình này, binh sĩ được trang bị áo giáp đứng sát cạnh nhau, tấm khiên tròn được đưa lên che bên ngực trái để bảo vệ trái tim mình và phần ngực bên phải của người bên cạnh. Điều này giúp toàn bộ binh sĩ được bảo vệ khi bị tấn công trực diện từ phía trước. Nếu bị phóng lao hay bắn tên thì những tấm khiên này sẽ bảo vệ rất chắc chắn, thậm chí chúng còn hình thành một khối, ngăn được kỵ binh tấn công.

Ngoài khiên, người lính trong Phalanx còn được trang bị giáo dài, bốn hàng quân đầu thường chĩa giáo về phía trước, các hàng sau thì chĩa giáo chếch lên trên tạo thành hàng rào bảo vệ kiểu lông nhím. Đồng thời khi tấn công, những ngọn giáo dài có thể đâm xuyên đội hình đối phương.

Đội hình Phalanx rất tốt để chống lại các cuộc tấn công trực diện, nhưng điểm yếu chính là khó xoay sở nếu bị tấn công ở hai bên sườn, chính vì thế mà tùy vào địa hình cần có các bố trí khác nhau.

Năm 490 TCN, 10 vạn quân Ba Tư tiến đánh Hy Lạp. Trong trận đánh trên cánh đồng Marathon, người Sparta trở thành trụ cột với đội hình Phalanx huyền thoại, đánh bại đội quân Ba Tư. (Xem bài: Trận đánh nổi tiếng khai sinh môn chạy Marathon)

10 năm sau, quân Ba Tư huy động 10 vạn quân tiếp tục tiến đánh Hy Lạp. Vua của Sparta là Leonidas được giao chỉ huy các thành bang Hy Lạp đã tổ chức chặn quân Ba Tư ở Thermopylae. Không ngăn được quân Ba Tư, vua Leonidas cùng 300 quân Sparta đã dũng cảm ở lại đương đầu với quân Ba Tư, để quân các các thành bang khác chạy đến Athen báo tin cho quân Hy Lạp rút đi. Từ đó sự thiện chiến và tài nghệ của đội quân Sparta ngày càng nổi tiếng. (Xem bài: Trận Thermopylae: 300 quân Sparta chống lại 1 vạn quân Ba Tư)

Sau cuộc chiến đánh bại quân Ba Tư, một cuộc nội chiến giữa các thành bang Hy Lạp xảy ra. Liên minh do Sparta đứng đầu đã đánh bại liên minh do Athens đứng đầu, làm chủ Hy Lạp cổ đại.

Epaminondas với đội hình Phalanx biến hóa

Mặc dù có khả năng quân sự mạnh mẽ, nhưng lúc đó Sparta có cái nhìn hẹp hòi không xứng với tầm vóc bá chủ của họ. Vì thế mà thành bang Thebes tách ra khỏi liên minh không theo Sparta. Lập tức quân Sparta quyết định tấn công tiêu diệt thành bang Thebes.

Người Thebes cử tướng Epaminondas, một chiến binh được coi là dũng cảm nhất của Thebes, thống lĩnh ba quân. Quân Sparta tấn công, hai bên gặp nhau ở cánh đồng Leuctra gần thành Thebes.

Quân Sparta có 10.000 bộ binh nặng và 1.000 kỵ binh, trong khi đó quân Thebes có 6.000 bộ binh và 1.000 kỵ binh. Ưu thế về quân số và khả năng thiện chiến nổi tiếng của người Sparta khiến nhiều người cho rằng họ sẽ lại chiến thắng.

Vua Sparta là Cleombrotus I bố trí 1.000 kỵ binh ở phía trước, 10.000 bộ binh phía sau xếp thành đội hình Phalanx 12 hàng, những binh lính thiện chiến nhất được bố trí ở cánh phải để đánh bại quân Thebes ở cánh này.

Đối mặt với đội quân thiện chiến và hùng mạnh Sparta, Epaminondas rất bình tĩnh, ông bố trí quân Thebes theo đội hình Phalanx khác thường. Đội hình phalanx bình thường thì quân dược dàn đều cả hai cánh, nhưng do quân Thebes ít hơn nên ông bố trí cánh trái (tức đối diện với cánh phải – cánh thiện chiến của quân Sparta) đến 50 hàng ngang, trong đó có 300 dũng sĩ tinh nhuệ bậc nhất. Cánh phải của Thebes ít hơn với 8 hàng ngang. Toàn bộ đội hình tạo thành tuyến nghiêng từ trái sang phải và chếch dần ra sau.

Với cách bố trí đội hình này, Epaminondas muốn dùng cánh phải kiềm chế đối phương, còn cánh trái sẽ đánh mạnh và tiêu diệt quân Sparta, sau đó sẽ tràn sang tiêu diệt nốt cánh còn lại.

Bấy giờ cách bố trí quân của Epaminondas độc đáo ở 2 điểm:

• Tăng số hàng Phalanx cánh trái lên 50 hàng so với chỉ 8-12 hàng như thông lệ.
• Không cố gắng dùng Phalanx cánh phải để tấn công trực diện, mà lại vừa đánh vừa rút.

Sparta thua trận

Mở đầu cuộc chiến là màn đấu kỵ binh của hai bên, kỵ binh Sparta bị đẩy lùi. Sau đó 2 bên tung bộ binh Phanlax vào trận. Nhận thấy cánh phải của quân Thebes rất mỏng, vua Cleombrotus I cho thêm bộ binh hạng nặng đánh vào, nhưng quân cánh phải của Thebes có nhiệm vụ là cầm cự nên vừa đánh vừa lùi, bảo toàn vững chắc.

Trong khi đó cánh trái quân Thebes tập trung đa số quân, đánh mạnh vào cánh phải chủ lực của quân Sparta, khiến cánh này của Sparta tan vỡ, vua Cleombrotus I cũng bị tử trận.

Thế trận lúc này đã làm cho quân Sparta hở toàn bộ sườn phải cho cánh trái mạnh mẽ của quân Thebes. Cánh trái quân Thebes đánh tạt sườn vào cánh trái quân Sparta, toàn bộ quân kỵ và cánh phải cũng phản công.

Trước sức mạnh của quân Thebes, vua lại tử trận, quân Sparta vừa kinh hãi vừa ngạc nhiên và buộc phải rút lui.

Sau trận Leuctra, hơn một nửa số quân tinh nhuệ của Sparta tử trận, vị thế của Sparta suy yếu nghiêm trọng. Quân Sparta tuy nổi tiếng thiện chiến nhưng rất ít ỏi về mặt quân số, chủ yếu dựa vào liên minh với các cánh quân khác. Với sự sụt giảm nghiêm trọng quân số, người Sparta không còn có thể kêu gọi được liên minh như trước. Athens cùng các thành bang khác dần dần mạnh lên.

Ngay sau đó Alexander Đại Đế thống nhất các thành bang Hy Lạp, khởi đầu sự hưng thịnh của đế quốc này. Ông đã đánh bại đế chế hùng mạnh nhất lúc bấy giờ là Ba Tư, mở cuộc chinh phục của mình khắp 3 lục địa, bao phủ diện tích 5 triệu km². Alexander Đại Đế cũng sử dụng đội hình Phanlax huyền thoại, tất nhiên là có thêm những cách biến hóa như của Epaminondas.

Trần Hưng

Xem thêm:

• Alexander Đại Đế vì sao vĩ đại? – P1: Học trò của Aristoteles

Mời nghe radio: